آغاز عصر نفت در ایران
مشعل- امروزه ایران کشوری است که جهانیان آن را با منابع غنی نفت و گاز می شناسند. نزدیک به یکصدسال است که ایران با کشف نفت در آن تبدیل به کشوری صنعتی شده است و هر چند از این رهگذر مشکلات فراوانی نیز داشته است، اما به هر حال به عنوان کشوری تاثیرگذار در بازار جهانی نفت این مهم ترین منبع انرژی جهان تا به امروز همواره مطرح بوده است.ایرانیان از دیرباز با نفت و گاز آشنا بودند و در گذشته های باستانی این سرزمین نیز نشانه های فراوانی از شناخت و خصوصا قیر و کاربرد این مواد به چشم می خورد. استفاده از قیر در تمدن ایلام و ساخت مهرهای معروف ایلامی از قیر طبیعی، استفاده از قیر در اندود کردن قایق ها، تابوت ها و ساخت برخی ظروف این ماده قدیمی ترین نمونه های استفاده از این مشتق نفتی در سرزمینی هستند که بعدها ایران نامیده شد.
استفاده از نفت ، قیر و گاز در تمدن های بعدی و خصوصا کاربردهای مذهبی و استفاده از گازبه عنوان منبع سوخت آتشکده های بسیار قدیمی در نجد ایران از دیگر نشانه هایی است که نشان از آشنایی ایرانیان باستان با نفت و مشتقات آن دارند و هنگامی که کاربردهای نظامی را به این مقوله اضافه می کنیم و نفت اندازها را در ارتش ایران باستان مورد توجه قرار می دهیم متوجه می شویم که نفت و مشتقات آن چه اهمیتی در ایران باستان و البته ادوار پس از آن داشته است.
به رغم چنین آشنایی دیرینه ای همان گونه که می دانیم با شروع قرون جدید است که نه تنها ایران بلکه جهان به ارزش واقعی این سیال ارزشمند پی می برند. غرب که به دنبال جانشینی برای زغال سنگ بود تا انقلاب صنعتی خود را با سرعت بیشتری به پیش ببرد، نقاط مختلفی از جهان را مورد گمانه زنی، تحقیق و کاوش قرار داد و ایران نیز از این جمله بود. نخستین بار یک کارشناس زمین شناسی به نام و.ک.لوفتوس از جنوب غرب ایران دیدن کرد و در نتیجه مشاهدات خود را در قالب مقاله ای در اروپا منتشر نمود.
لوفتوس در مقاله خود تحت عنوان درباره زمین شناسی نواحی مرزی ترکیه - ایران و نواحی مجاور آن از مناطقی در جنوب غرب ایران یاد کرد که چشمه های خودجوش نفت و گاز درآن وجود دارند.
وضع مالی مغشوش
بحث چشمه های خودجوش نفت و گاز و قیر طبیعی در نواحی جنوب غربی ایران پیشینه ای بسیار کهن دارد و همانگونه که پیشتر گفتیم برخی از باستان شناسان منابع لایزال گاز آتشکده های همیشه فروزان این مناطق را از همین تصاعد طبیعی نفت و گاز می دانند مقاله توصیفی لوفتوس بسیار مورد توجه غربی ها قرار گرفت و آنها را مترصد فرصتی قرار داد تا احتمال وجود نفت و گاز در ایران را بیازمایند. عصر واگذاری امتیازات در دوره قاجار این فرصت را به ایشان داد. در سال 1872 میلادی بارون جولیوس رویتر امتیاز گیرنده معروف عصر قاجار امتیاز بهره برداری از منابع احتمالی نفت در ایران را در قالب امتیاز بهره برداری از منابع و معدن از دولت ایران اخذ کرد که البته تحت فشار روسیه این امتیاز خیلی زود ملغی شد.حدود یک دهه بعد از اروپاییان مجددا شانس خود را در بحث نفت ایران آزمودند. در 1883 میلادی آلبرت هوتسن از هلند نخستین امتیاز اختصاصی نفت را از ایران اخذ کرد تا در منطقه دالکی در سواحل ایران به جستجوی نفت بپردازد. هوتسن شرکتی جهت این امر تاسیس کرد و به کاوش در منطقه پرداخت، اما به علت عدم دستیابی به نتیجه ای قابل قبول فعالیت اکتشاف نفت تعطیل و شرکت هوتسن نیز عملا ورشکسته شد و به حراج سهام و امتیاز خود پرداخت.
پس از ناکامی هوتسن مجددا این بارون رویتر بود که در 1889 مجددا توانست شانس خود را در اکتشاف نفت ایران بیازماید. رویتر با تشکیل یک بانک و سرمایه گذاری در زمینه خرید سهام شرکت هوتسن به این کار مبادرت ورزید. از آنجا که محدوده مجاز برای فعالیت اکتشاف به همان سواحل جنوبی محدود بود، رویتر جزیره قشم را برای اکتشاف نفت برگزید. در قشم چاهی به عمق هفتصد پا نیز حفر کردند اما به نفت نرسید و پس از این ناکامی عملیات در 1894 خود بخود برچیده شد. ناکامی های حاصل از عملیات اکتشاف نفت در ایران همگان را سرخورده کرده بود. هم سرمایه گذاران و برنامه ریزان اقتصادی غرب را و هم دولتمردان و درباریان ایران عصر قاجار را که با شدت با مشکلات مالی دست به گریبان بودند!
وضع مالی ایران در آن ایام همواره مغشوش بود و دولت به شدت نیازمند پول بود. چرا؟ جوابش را رئیس الوزرای ایران همیشه آماده داشت. ولخرجی های شاه!
همزمان با این اتفاقات و در سال 1892 (دو سال قبل از برچیده شدن عملیات رویترز در قشم) یک زمین شناس و باستان شناس فرانسوی به نام ژاک دمورگان ضمن مسافرت به ایران و بازدید از قصرشیرین و جنوب غرب ایران نتایج مشاهدات خود را که حاکی از احتمال بسیار زیاد وجود رگه های نفتی در غرب ایران بود در یکی از نشریات پاریس منتشر کرد.
این امر باعث شد وقتی رئیس کل گمرکات ایران، آنتوان کتابچی (که اصالتی گرجی یا ارمنی داشت) ماموریت یافت به فرنگ برود و کسی را برای سرمایه گذاری در نفت ایران بیابد که پیش زمینه ذهنی در فرنگ در خصوص احتمال وجود نفت در ایران وجود داشته باشد. ماموریت کتابچی از سفر به فرنگ ظاهرا افتتاح نمایشگاهی در پاریس بود، اما ملاقات ها و رایزنی های وی نشان داد که وظیفه اصلی او در این سفر این است که کسی را بیابد که به سرمایه گذاری در نفت ایران علاقه مند باشد. کتابچی در پاریس از م.گوته منشی قبلی بارون رویتر کمک گرفت. آشنایی آنها از زمانی بود که رویتر امتیاز خود را اخذ کرده بود و کتابچی در جریان آن امتیاز نقش واسطه را داشت. آنها همچنین دمورگان را یافتند شاهدی عینی که خود وجود نفت در ایران را مطرح کرده بود.
کتابچی، کوته و دمورگان با سفیر انگلیس در فرانسه آشنا شدند و او نیز فرد میلیونری را که می شناخت به ایشان معرفی کرد: «ویلیام ناکسی دارسی» دارسی در سال 1849 درشهر دیوون انگلیس متولد شده و بعدها به استرالیا مهاجرت کرده بود. وی در استرالیا به شغل وکالت دعاوی در شهری کوچک مشغول شده بود و ضمنا در این مدت علاقه عجیبی به شرط بندی در مسابقات اسب سواری پیدا کرده بود.
دارسی بسیار اهل ریسک بود و در بزرگ ترین ریسک زندگی اش قبل از سرمایه گذاری در نفت ایران، یک معدن متروک طلا را در استرالیا خریداری کرد و مدتی بعد معلوم شد معدن را بدون جهت متروک کرده اند و هنوز مقادیر زیادی طلا در آن معدن موجود بود.
عواید ناشی از استخراج طلا، دارسی را به مردی بسیار ثروتمند تبدیل کرد به طوری که در هیبت یک میلیونر به لندن بازگشت. پس از این اتفاقات دارسی به دنبال زمینه هایی بود که سرمایه خود را به جریان بیندازد و به همین دلیل پیشنهاد سرمایه گذاری در نفت ایران از جانب او با استقبال روبه رو شد.
هر کیسه ای روزی تهی می شود
نتیجه این بود که منشی خود آل ماریوت را در مارس 1901 به ایرانی فرستاد تا شرایط اخذ امتیاز را بررسی کند. مذاکرات نماینده دارسی با شاه ایران خیلی زود نتیجه داد. برخی منابع از دادن رشوه های کلان به اطرافیان شاه خبر می دهند.و سرانجام در همان سال امتیازنامه استخراج نفت به دارسی واگذار شد. طبق این امتیازنامه صاحب امتیاز به مدت شصت سال مجاز به کشف استخراج، بهره برداری و صدور نفت بود و منطقه مجاز برای انجام عملیات نیز 480 هزارمایل مربع منحصرا از نواحی جنوبی ایران مشخص می شد (تا مورد مخالفت همسایه شمالی قرار نگیرد) در این میان حقوق استثنایی نیز برای ایجاد خطوط لوله در نظر گرفته شد.
حق الامتیاز قابل پرداخت به دولت ایران شانزده درصد از سود خالص را دربرمی گرفت. دارسی برای اجرای امتیازنامه در عرض دو سال شرکتی را تاسیس کرد که البته با مشکلاتی برای او همراه بود. وی هیچ گونه سازمان و شرکتی قبل از آن نداشت و علاوه بر آن در زمینه نفت نیز کوچک ترین اطلاعاتی نداشت.وی همچنین سرزمینی که در آن امتیاز کسب کرده بود را به هیچ عنوان نمی شناخت و هیچ گاه به آن پا نگذاشته بود وی برای این که به کارها سروسامانی دهد و عملیات خود را در خاک ایران آغاز کند، یک فارغ التحصیل کالج سلطنتی مهندسی هند، به نام جورج رینولدز را که قبلا در سوماترا سوابقی در کار حفاری داشت استخدام کرد و از او خواست ضمن تشکیل یک گروه کاری، وسایل و ادوات مورد نیاز خود را لیست کند تا دارسی تهیه کند و در اختیار ایشان قرار دهد. مقدمات کار آماده شد. رینولدز ضمن حضور در ایران اولین نقطه برای کار حفاری را در منطقه ای در کوهستان های غرب ایران انتخاب کرد.چاه سرخ دشتی غیرقابل دسترسی و محصور در کوهستان های غرب ایران و نزدیک محلی بود که بعدها به عنوان مرز ایران و عراق مشخص شد. دلیل این انتخاب گزارشات سابق الذکر دمورگان بود و به رغم اینکه به نظر می رسید نفتی داشته باشد اما دسترسی و انتقال تجهیزات به آن نقطه بسیار سخت بود.مشکل دیگر تامین امنیت بود. ایلات و عشایر منطقه اصولا تعهدی به دولت مرکزی احساس نمی کردند چه رسد به این که بخواهند امتیازی را که آن دولت اعطا کرده به رسمیت بشناسند.منطقه حدود پانصد کیلومتر از خلیج فارس فاصله داشت و رینولدز بهتر آن دید که از طریق راه آبی تجهیزات خود را تا نزدیک ترین نقطه به محل پیش بینی شده جهت حفاری حمل نماید. بدین منظور تجهیزات حفاری و مهم تر از همه دیگ بخار و دکل حفاری با کشتی از بریتانیا تا بندر بصره حمل شد و از آنجا با لنج های کوچک تر تجهیزات در طول رودخانه دجله به سمت شمال تا جایی که امکان لنج رانی بود حمل شد.پس از آن در سراسر دشت بین النهرین این تجهیزات به وسیله انسان و چهارپا حمل شد و پس از عبور از منطقه کوهستانی بسیار صعب العبور نهایتا به محل حفاری رسید. رسیدن تجهیزات به محل تازه اول مشکلات بود. رینولدز و کارگران رنگارنگش از لهستانی گرفته تا کانادایی و باکویی باید با تلاشی طاقت فرسا ماشین آلات و تجهیزات را مونتاژ و کار خود را آغاز می کردند و آنچه بر تمامی این زحمات نافرجامی می زد، عدم استحصال نفت قابل توجه از چاه سرخ بود! حفاری نافرجام در چاه سرخ همگان را مایوس کرد.دارسی که طی مدت نزدیک به دو سال عملیات اکتشاف در چاه سرخ تمامی مشکلات را با شارژ مالی حل کرده بود، سرانجام به رینولدوز نوشت: هر کیسه ای بالاخره روزی تهی می شود و من حدود توانایی های کیسه خود را خیلی خوب می دانم!
حیرت رینولدز
به تدریج که مخارج افزایش یافت دارسی متوجه شد که به تنهایی از پس تحمل این بار مالی برنمی آید به دنبال شریکی در سرمایه گذاری به جاهای مختلف مراجعه کرد. امری که حساسیت بریتانیا را برانگیخت.
تا آوریل 1904 تمامی سرمایه گذاری های انجام شده در ایران توسط دارسی در آستانه سقوط کامل قرار گرفت و بریتانیا بیش از پیش در هراس بود که دارسی مجبور به فروش امتیاز خود شود! علاوه بر حساسیت سنتی به روسیه، فرانسه نیز زنگ خطری برای دولتمردان بریتانیا بود تا از افتادن امتیاز به دست فرانسوی ها نیز در هراس باشند. شاید به همین دلیل بود که وزارت دریاداری بریتانیا به موضوع واکنش نشان داد.رئیس کمیته سوخت وزارت دریاداری به دارسی خاطرنشان کرد قبل از آن که با هر موسسه خارجی وارد معامله شود این فرصت را به وزارت دریاداری بدهد تا ترتیباتی برای مشارکت دولت بریتانیا در طرح فرانسه نماید. به فاصله کمی پس از مکاتبه انجام شده توافق نامه ای بین دارسی و وزارت دریاداری بریتانیا منعقد گردید. سندیکایی تحت عنوان سندیکای وطن پرستان تشکیل شد و با همکاری شرکت نفت برمه که در آسیا فعالیت داشت به یاری دارسی شتافتند تا مبادا به دامان دیگران بیفتد.
فعالیت اکتشاف در ایران البته همچنان ادامه داشت و گروه رینولدز پس از ناکامی در چاه سرخ به جنوب غرب ایران عزیمت کردند و در منطقه مامتین در حوالی رامهرمز کنونی در استان خوزستان کار خود را ادامه دادند.
حفاری در مامتین هم البته نتیجه چندانی در پی نداشت و عدم حصول نتیجه در مدتی نزدیک به هفت سال دارسی و شرکای جدیدش را مایوس ساخته بود. گروه کاری نیز رغبت چندانی به ادامه کار نداشتند و بهانه جویی می کردند. در این میان شاید تنها یک نفر بود که سرسختی را از طبیعت سخت اندونزی و ایران آموخته بود.رینولدز حسی قوی در اکتشاف نفت داشت و شاید همین احساس بود که به وی می گفت در این منطقه نفت وجود دارد. رینولدز در گمانه زنی ها و شناسایی مناطقی که احتمال وجود نفت در آنجا می رفت تمامی نشانه ها و علائم را در نظر می گرفت.وی حتی به افسانه ها، خرافات و باورهای گاه دور از عقل ساکنان بومی مناطقی که در آنجا کار می کرد توجه داشت و شاید به همین دلیل بود هنگامی که از عشایر بومی منطقه صحبت هایی مبنی بر وجود مسجدی در فاصله نه چندان نزدیک از مامتین شنید که دیوان آن را برای سلیمان پیامبر ساخته اند! همچنین از آتشی شنید که مدت ها به صورت لایزال در آن منطقه روشن بوده است، سریعا به منطقه عزیمت کرد و در منطقه موردنظر در حوالی شوشتر نشانه هایی از یک بنای باستانی یافت که می توانست یک آتشکده باستانی باشد.
حیرت رینولدز هنگامی بیشتر شد که چشمه های خودجوش نفت و گاز را در منطقه مشاهده نمود و جوشش طبیعی قیر را از دل زمین دید. تمامی این نشانه ها او را تشویق می کرد تا به این فکر بیفتد که در عین ناامیدی سرمایه گذار و همکارانش شاید برای آخرین بار ضربات مته حفاری خود را بر این منطقه وارد نمایند.دارسی و سندیکا در تدارک حراج امتیاز خود بودند. تاکنون نزدیک به هفت سال کار طاقت فرسا و هزینه ای بالغ بر سیصدهزار لیره هیچ گونه نتیجه ای نداشت. اواسط ماه مه سال 1908 در شرایطی که رینولدز در منطقه جدید برای حفاری مستقر شده بود تلگرافی از سندیکا رسید مبنی بر این که پول تمام شد و براساس تصمیمات اتخاذ شده باید عملیات متوقف، کارکنان اخراج و هر چیزی که ارزش حمل کردن دارد به بریتانیا ارسال شود.
یکی از همکاران رینولدز به نام ویلسون که عنوان نظامی داشت و در واقع به منظور حفاظت از حفاران نفتی و منابع بریتانیا گروه را همراهی می کرد متاثر از اعتماد به نفس و اراده رینولدز برای کنسول بریتانیا در بوشهر- سرگرد کاکس - تلگراف فرستاد که سندیکا تصمیم غیرعاقلانه ای اتخاذ کرده است.
اکتشاف در منطقه دیر یا زود به نتیجه می رسد و اگر ما امروز این منابع زرخیز را از دست بدهیم و از امتیاز دارسی استفاده نکنیم فردا یا آلمان ها و یا یکی از کمپانی های وابسته به راکفلر از نفت این منطقه منتفع خواهند شد.
فوران اولین چاه
برای اینجانب کمال تعجب است که چرا سران سندیکا زود مایوس شدند و در این رابطه حتی با وزارت امور خارجه یا وزیر هندوستان و یا جنابعالی وارد مذاکره نشدند. چون سیاست مداران بزرگ و کارشناسان عالی رتبه به امنیت این منطقه واقف هستند، انتظار می رود جنابعالی به هر قسم که مقتضی بدانید اقدام فوری به عمل آورید.دراین فاصله رینولدز نیز به رغم بی میلی و یاس گروه حفاران عملیات را در دره مشجر و در نزدیکی چشمه های خودجوش نفت که منطقه مسجدسلیمان دیده بود آغاز کرد تا از این آخرین فرصت باقی مانده استفاه کند. حفاری روزها و روزها ادامه پیدا کرد و آنچه پیشآمد نشان داد که احساس رینولدز به وی دروغ نگفته بود.ساعت چهارصبح بیست و ششم ماه مه برابر با پنجم خرداد 1287 رینولدز و ویلسون در حالی که خارج از چادرهای خود در هوای آزاد آرمیده بودند از صدای نامانوس چاه بیدار شدند. اندکی بعد نفت با فشار زیاد فوران کرد و آنها مشاهده کردند که نفت به ارتفاع 50 پا بالاتر از دکل فوران کرد.حفاران و کارگران سر از پا نمی شناختند. آنها دور دکل حلقه زدند و به رقص و پایکوبی پرداختند نزدیک به هفت سال کار طاقت فرسا در عین ناامیدی و در آخرین روزها و ساعات به نتیجه رسیده بود.رینولدز برای کنسولگری بریتانیا در بوشهر تلگراف زد مفتخرم گزارش کنم امروز صبح ساعت چهار به وقت ایران نفت در عمق 1180 پایی از چاه شماره یک مسجدسلیمان فوران کرد. جزییات دیگر متعاقبا اعلام خواهد شد و بدین ترتیب عصر نفت در ایران آغاز شد.با فوران نفت از چاه شماره یک مسجدسلیمان صنعت نفت در ایران و البته خاورمیانه زاده شد هر چند مصائب و مشکلات بیشماری که از بابت نفت بر این سرزمین وارد آمد باعث شد طلای سیاه به بلای سیاه ایران تبدیل شود. اما در حسن آغاز عصر نفت در ایران نباید شک نمود که اگر نقصی هم بود از خود ما بود شاید ظرفیت استفاده از این سرمایه را نداشتیم.
به هر حالی کشف نفت در ایران سرمنشاء تحولاتی شگرف در عرصه صنعت بود خصوصا اینکه نقش این سیال ارزشمند تا به امروز نیز در ابعاد مختلف زندگی قابل مشاهده است. پنجم خرداد آغاز عصر صنعتی شدن و مدنیت صنعتی سرزمینی بود که مردمانش همچنان بر سنت ها پا می فشردند. کشوری که صنعتی شد اما مردمانش صنعتی نشدند.
منبع : خوزستان ، تمدن و نفت نوشته فرشید خدادادیان