نگاهي به آيين هاي سنتي عزاداري سالار شهيدان در چهارگوشه ايران (بخش اول) ماتم های تاریخی

فرهنگ عاشورا و عزاداري براي سيد و سالار شهيدان، حضرت امام حسين(ع) از سابقه اي ديرينه در ايران برخوردار است. آيين هاي عاشورايي در چهارگوشه ايران قدمت بسيار زيادي دارند. آيين هايي که هر کدام با رنگ ها، نشانه ها، نواها و معناهاي فرهنگي و هنري شان، روح مذهبي ايراني را به نمايش مي گذارند. تعداد اين آيين ها بسيارند، در مطلب پيش رو به تعدادي از آنها نگاهي انداخته ايم. تلاش مي شود تا در بخش هاي ديگرآيين هاي عاشورايي بيشتري را از نظر بگذرانيم.

چهل منبران

يکي از آيين هايي که عزاداران حسيني در شهرستان خرم آباد انجام مي دهند، مراسم چهل منبر است که اين مراسم به عنوان يک اثر معنوي در فهرست ملي کشور ثبت شده است. در اين آيين که در روز تاسوعاي حسيني برگزار مي شود، زنان خرم آبادي به ياد اسارت حضرت زينب(س)، با پاي برهنه و با نقابي بر صورت، از محله باغ دختران حرکت کرده و چهل شمع در خانه هايي که در آنها باز است، روشن مي کنند. به خانه هايي که شمع در آنها روشن مي شود، منبر گفته مي شود. در فرهنگ ايراني اسلامي، علاوه بر هفت، عدد چهل، نيز از ديرباز در زواياي مختلف زندگي فرهنگي، اجتماعي و مذهبي مردم ايران، معتبر و مقدس بوده و از جايگاهي ويژه برخوردار است. در اين آيين که در خرم آباد به آن دختران چهل منبري هم مي گويند، دختراني سياه پوش و نقابدار با پاي بدون کفش به صورت گروهي، از اول صبح تاسوعا، مجالس عزا و حسينيه هاي شهر را مي گردند و با نيت و خواسته هاي مختلف به ويژه بخت گشايي در هر جلسه و مراسم عزاداري يک شمع روشن مي کنند تا چهل منبر را سر بزنند و چهل شمع روشن کنند.

شمع گرداني

در اين آيين که در زبان آذري به نام «شمع پايلاما» معروف است، عزاداران حسيني بعد از هشت روز عزاداري در مساجد و خيابان ها و محلات اردبيل در روزي که منتسب به علمدار رشيد کربلا، حضرت ابوالفضل العباس (ع) است، اقدام به روشن کردن شمع مي کنند و در سوگ آن علمدار رشيد بر سر و سينه مي زنند. در اين آئين که از ساعات نزديک به ظهر تاسوعا آغاز شده و تا غروب ادامه مي يابد، عزاداران با دسته هاي شمع و گاه با پاي پياده به 41 مسجد شهر اردبيل در محلات مختلف رفته و با روشن کردن شمع که در حقيقت نذري آنها محسوب مي شود، عشق و ارادت خود را به حضرت ابوالفضل (ع) نشان مي دهند. گاهي اين آيين به صورت گروهي انجام مي شود و اغلب براي هر دسته يک نفر سر گروه برگزيده مي شود که اين فرد به مسير 41 مسجد مورد نظر کاملاً آگاه هستند و در پيشاپيش دسته حرکت مي کنند و علاوه بر رجزخواني و فرستادن صلوات به پيامبر و ائمه اطهار(ع) با صداي بلند و رساي خود افراد دسته را راهنمايي مي کند و شمع گذاران با روشن کردن شمع در مساجد عشق و ارادت خود را به حضرت ابوالفضل (ع) نشان مي دهند.

پولکه گرداني

پولکه گرداني از آن آيين هايي است که بيشتر در شمال غرب ايران، به ويژه در شيشوان عجبشير، انجام مي شود،قدمت اين آيين احتمالا به دوران صفويه بر مي گردد و آن را به عنوان يکي از نه آيين عاشورايي آذربايجان شرقي به ثبت ملي رسانده است. پولکه، توپي از پارچه است که آن را به نفت و مواد سوختي آغشته مي کنند و در شب عاشورا آتش مي زنند؛ مشعل يا پولکه اصلي را در ميدان اصلي روستا روشن مي کنند، بزرگ ترها مشعل هاي بزرگ و کوچک ترها مشعل هايي به اندازه قد و قواره خودشان بر مي دارند. بعد از روشن کردن منبع اصلي، مشعلي هاي کوچک تر از محله ها به سمت به ميدان اصلي برده مي شوند. عزاداران اين مشعل ها را با زنجيرهاي بلندي به دست مي بندند و با مشعل اصلي روشن مي کنند. برخي معتقد هشتند که اين آتش گرداني يادآور به آتش کشيده شدن خيمه هاي باقي مانده از کاروان امام حسين(ع) است.

بيل زني

مي گويند طايفه بني سعد، سه روز بعد از واقعه عاشورا به صحراي کربلا رسيدند و پيکر شهداي اين واقعه را دفن کردند، رسم بيل زني در جنوب خراسان، اداي احترام به کساني است که پيکر شهداي کربلا را دفن کرده اند. مردم اعتقاد دارند که بيل هايي که با آن مراسم بيل زني در عصر عاشورا انجام مي شوند، متبرک هستند و باعث برکت و حلاليت محصولات کشاورزي مي شوند. اين مراسم احتمالا حدود سيصد سال قدمت دارد، براي برپايي آن هيئت ها به دسته هاي 15 نفري تقسيم مي شوند، افراد بيل در دست، دايره وار در کنار هم بيل هايشان را به طرف آسمان مي برند و هر فرد در حال حرکت به هوا پريده و تيغه بيل ها را به هم مي زند. گروه ديگري از عزاداران نيز با حمل کجاوه اي بزرگ به عنوان نخل و نمادي از تشييع پيکر مطهر امام حسين (ع) و کجاوه يا گهواره اي کوچکتر به نشانه تشييع پيکر پاک طفل شيرخوار آن حضرت، روضه خواني مي کنند.

سيني گرداني

آيين سنتي عزاداري امام حسين(ع)هرساله همزمان با روز تاسوعا و به صورت سنتي در روستاي اراضي مبارکه برگزار مي شود. روز تاسوعاي حسيني اهالي روستاي همجوار« باغملک» به روستاي اراضي دعوت مي شوند و در روز عاشورا نيز اين اهالي روستاي باغملک هستند که مردم روستاي (اراضي) همسايه را به روستاي خود دعوت مي کنند. در روز تاسوعاي حسيني همه اهالي روستاي اراضي در خانه هاي خود به پخت غذاي نذري پرداخته و در ظهر تاسوعا با تزيين غذاها و قرار دادن آن در سيني هاي مجمع بزرگ همگي آنها را براساس آييني سنتي روي سر خود مي گذارند و به حسينيه مي آورند. پس از اقامه نماز جماعت در ظهر تاسوعا، در حسينيه روستاي اراضي، همه اهالي و مهمانان در اين مکان که شامل دکه هاي بسياري هستند، جمع شده و پس از باز شدن درهاي حسينيه، همگي وارد قسمتي مي شوند که دکه هاي حسينيه قرار دارد. خانواده، مهمانان خود را به يکي از دکه هاي حسينيه برده و غذايي را که حاضر کرده است، بر سر سفره قرار مي دهد. روستاي اراضي در 45 کيلومتري مرکز اصفهان در جهت جنوب غربي واقع است.

گل گيران

اين آيين که مختص مردم منطقه گروس (بيجار) است و ريشه در عقايد تاريخي و اسلامي مردم بيجار دارد، همه ساله با حضور عزاداران حسيني در شهرستان بيجار و روستاهاي اطراف آن، در روز عاشورا برگزار مي شود و عزاداران و سيه پوشان حسيني، با ماليدن گل به سر و روي خود نهايت غم و اندوه خود را نسبت به آن حضرت ابراز مي کنند. آئين گل گيري در بيجار به روايت افراد محلي و بر اساس باورها و داستان هاي گذشته، حکايت از آن دارد که در روزي که امام حسين(ع) به شهادت رسيدند، اجدادشان براي کمک به ايشان راهي دشت کربلا شدند، اما در ميانه راه خبر شهادت آن امام بزرگوار را شنيدند و با ماليدن خاک به سر و روي خود عزاداري کردند. خاک اين گل از نوع رس است و از اراضي گندم زارهاي اطراف بيجار تهيه مي شود که پس از الک کردن و مخلوط شدن با آب و گلاب، در ظرف هاي مختلفي ريخته مي شود و در اختيار هيئت هاي مذهبي قرار مي گيرد تا گل گيران حسيني، آن را به سر و روي خود بمالند. آئين گل گيري در بيجار بي شباهت به فضاي حزن و اندوه در صحراي کربلا نيست، چرا که نمادي از غربت و حزن و اندوه کودکان يتيم و اسير دشت کربلاست. گل گيران در طول مسير حرکت خود به هر مسجدي که برسند، وارد مسجد مي شوند و با خواندن «عزا عزاست امروز، روز عزاست امروز، مهدي صاحب زمان(عج)، صاحب عزاست امروز» مصيبت کربلا را به حضرت قائم(عج) تسليت مي گويند.

خيمه کوبي

آيين خيمه کوبي که در بيشتر مناطق ايران نمونه هاي آن را مي شود، مشاهده کرد، ترکيبي از شبيه خواني و عزاداري است، در مراسم خيمه کوبي که در نوش آباد کاشان برگزار مي شود، هر سال چند هزار نفر در نقش دو لشکر اشقيا و انبيا دور هم جمع مي شوند، به همه و حتي بچه ها لباس هاي مناسب شبيه خواني مي پوشانند. در حالي که لشکر انبيا توسط لشکر اشقيا به ناحيه اي که از قبل مشخص شده هدايت مي شوند، بچه ها خيمه هاي نذري را  به مکاني که براي برپا کردن آن ها در نظر گرفته شده مي برند و بعد رجز خواني و برپا کردن خيمه ها آغاز مي شود. مراسم خيمه کوبي يا همان برپا کردن خيمه هاي دو طرف، معمولا در روز هشتم محرم انجام مي شود، مي گويند اين مراسم حدود يک قرن سابقه دارد و مقدمه اي براي مراسم ديگري است که بازسازي چيده شدن خيمه انبيا و به راه افتادن لشکر اسيران از کربلا به سمت شام در روز يازدهم محرم است.