نگاهی به سیاست های مالیاتی و اثرگذاری آن بر حامل های انرژی
مالیات جایگزین پول نفت می شود؟
مشعل مالیات؛ پرداختی است لازم، اجباری و بلاعوض که شامل شخص، موسسه، دارایی وسازمان ها و نهادهای دولتی می شود. هر فرد حقیقی و حقوقی در یک جامعه، باید به شکلی مستمر، بخشی از درآمدهای خود را به دولت بدهد؛ چون این دولت است که ابزار و امکانات دستیابی به درآمد و سودها را برای جامعه فراهم می آورد.
به طور کلی دو نوع مالیات مستقیم و غیرمستقیم وجود دارد؛ در صورتی که پرداخت کننده مالیات یک نفر باشد، آن مالیات مستقیم محسوب می شود و در غیر این صورت، مالیات غیرمستقیم خواهد بود. همچنین به شخصی که مسؤول پرداخت مالیات است، مودی مالیاتی گفته می شود. برخی از انواع مالیات مستقیم شامل مالیات بر دارایی، مالیات بر ارث و مالیات بر درآمد می شود و مالیات غیرمستقیم نیز نظیر مالیات بر واردات انواع محصولات خواهد بود.
مالیات از کجا می آید و به کجا می رود؟
تعاریف، استدلال ها و مسیرهای اعمال مالیات از سوی اقتصاددان ها متفاوت است و با وجود اجرای این سیاست ها از چند دهه گذشته تا امروز، هنوز اجماعی کامل بر این مفاهیم و زمینه های اجرای آن وجود ندارد. به عنوان نمونه، دولت ها منابع و مسیرهای زیادی برای اخذ پول و تامین هزینه های خود از سوی شهروندان دارند که مالیات محسوب نمی شوند؛ اما بسیاری از اقتصاددان ها معتقدند که این مبالغ، نوعی مالیات غیرمستقیم است. مواردی مثل شهریه دانشگاه های عمومی، هزینه خدمات رفاهی در شهرها و روستاها، انواع جریمه ها مانند جریمه های راهنمایی و رانندگی و... مسیرهایی هستند که دولت از طریق آن درآمد دارد و شهروندان ملزم به پرداخت مبالغی می شوند؛ اما دولت ها علاوه بر این مبالغ، مبلغ جداگانه ای را نیز به عنوان مالیات دریافت می کنند.
باید گفت که این سیاست های مرتبط با مالیات و انواع آن، در کشورهای مختلف به شکل ساختاری وجود دارد؛ اما در جزئیات و اجرا، تفاوت هایی متناسب با شرایط کلی بودجه و اقتصاد آنها دیده می شود. از سوی دیگر، روش اعمال مالیات و فشاری که به شهروندان وارد می کند و چگونگی هزینه کردن مالیات از سوی دولت در اقتصاد و رفع نیازهای جامعه همواره مورد بحث و نظر است. همه منابعی که انواع مالیات از آنها اخذ می شود، آشکار و محل جمع آوری آنها نیز در هر سیستم اقتصادی روشن است و معمولا صندوق یا حسابی به عنوان خزانه مرکزی وجود دارد؛ اما این مبالغ، در راه های مختلفی هزینه می شود که ممکن است مستقیم و کاملا آشکار نباشد، از این رو در این مسیر، باید شفافیت زیادی وجود داشته باشد. در ایران و نظام مالیاتی ما هم انواع مالیات مستقیم و غیر مستقیم وجود دارد و مالیات های جمع آوری شده از مسیرهای مختلف، به طور مستقیم به خزانه دولت واریز می شود. این مبالغ، هرساله در قالب قوانين بودجه، به مصارف مشخصی مي رسد که هزينه هاي جاري و عمراني دولت، یکی از این موارد است. پرداخت حقوق کارکنان دولت، تملك دارايي هاي سرمايه اي و هزينه هاي عمراني كشور، احداث راه ها، سدها، دانشگاه ها، بيمارستان ها، مراكز فرهنگي و... از دیگر مواردی است که با پول مالیات انجام می شود. از آنجا که در هر اقتصادی، سهم مالیات در تامین هزینه های دولت متفاوت است، در اقتصاد ایران نیز هم اکنون، سهم مالیات به اندازه سهم فروش نفت نیست و در سال های اخیر تلاش شده تا سهم درآمدهای مالیاتی شفافیت بیشتری داشته باشد. به همین دلیل در بودجه سال 1401 دولت هم، سهم درآمدهای مالیاتی بیش از 60 درصد پیش بینی شده و شاهد اعمال مالیات های جدید یا افزایش رقم مالیات در برخی حوزه ها هستیم. به عنوان نمونه کسب و کارهای اینترنتی از طریق شبکه های اجتماعی که در این سال ها، به یکی از مسیرهای کسب وکار تبدیل شده، از سال جدید (1401) با میزان مشخصی تراکنش مالی، مشمول اعمال مالیات می شوند. البته باید گفت، گروه هایی هم هستند که جدا از نوع شغل، مشمول مالیات بر درآمد نمی شوند. طبق قانون و در آخرین اعلام سال 1400، کارگران و کارمندانی که حقوق آنها تا 4 میلیون تومان است، مشمول کسر مالیات نمی شوند.
شکل های مختلف مالیات
ممکن است اینطور گمان شود که یک شهروند ساده، کارمند یا یک خانم خانه دار مالیاتی پرداخت نمی کند؛ اما باید گفت که امروزه دیگر مالیات در کوچکترین خرید و خدماتی که دریافت می کنیم، اعمال می شود و طبق گزارشی که مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی در مورد مالیات بر ارزش افزوده اعلام کرده، در شرایط فعلی حتی روی یک بطری نوشابه یا بستنی هم مالیات بر ارزش افزوده اعمال شده است. مالیات بر ارزش افزوده، در واقع مالیاتی غیرمستقیم است که مصرف کننده در هنگام خرید کالا یا دریافت خدمات همراه با مبلغ اصلی می پردازد و دریافت کننده موظف است مقدار مالیات دریافتی را به خزانه دولت واریز کند. این مبلغ از ابتدا 3 درصد کل مبلغ کالا بود که در طول سال های گذشته افزایش یافته و به رقم 9 درصد رسیده است. دولت همچنین در برخی موارد، مالیات برخی اقلام همچون انواع سیگار را بیشتر کرده تا روی تقاضای خرید آن تاثیر بگذارد.نکته قابل توجه دیگر اینکه گروه های شغلی و کالاهایی وجود دارند که مشمول پرداخت مالیات بر ارزش افزوده نمی شوند. عرضه کنندگان محصولات کشاورزی فراوری نشده، دام و طیور زنده، آبزیان، زنبور عسل و نوغان، انواع کود، سم، بذر و نهال، آرد خبازی، نان، گوشت، قند، شکر، برنج، حبوبات و سویا، شیر، پنیر، روغن نباتی و شیرخشک مخصوص تغذیه کودکان و کتاب، مطبوعات، لوازم التحریر و انواع کاغذ چاپ، تحریر و مطبوعات و... شامل پرداخت مالیات نمی شوند؛ البته باید گفت که این لیست، متنوع تر است و کالاهای بیشتری را شامل می شود.
مالیات پایدار به جای درآمدهای نفتی
یکی از مسیرهای مهم مالیاتی دولت ها، اعمال مالیات بر حامل های انرژی است. البته تنها دلیل دولت ها برای در نظر گرفتن این مالیات، کسب درآمد نیست و یکی از مهم ترین دلایل ثانویه در همه کشورها، سیاست های تشویقی برای کاهش مصرف انرژی و حفاظت از محیط زیست و ترس پایان پذیری انرژی و گران بودن آن است. به همین دلیل به این مالیات، مالیات «سبز» هم گفته می شود. در بسیاری از کشورها حتی تا 70 درصد قیمت تمام شده محصول را از مصرف کننده در قالب مالیات دریافت می کنند. به همین دلیل، مصرف انواع انرژی بخصوص سوخت های فسیلی در این کشورها بسیار گران تمام می شود. در این مورد، همچنین می توان به مالیاتی که روی بنزین و گازوییل به عنوان سوخت پر مصرف در کل دنیا اعمال می شود، اشاره کرد. این مالیات، یکی از مهم ترین منابع درآمدی دولت ها به شمار می رود. این سیاست در کشور ما هم اجرایی شده و حامل های انرژی از سال ها قبل مشمول مالیات هستند؛ اما مسأله مهم در ایران، میزان مصرف و فرهنگ سازی در خصوص کاهش و بهینه سازی مصرف انرژی است. از سوی دیگر، قیمت حامل های انرژی در ایران که تلفیقی از قیمت حمایتی دولت و مالیات است، به طور مستقیم در معیشت شهروندان تاثیر دارد و با پول نفت هم تامین می شود. به همین دلیل است که ازدهه گذشته تاکنون، همواره تلاش شده تا از فروش نفت برای تامین حامل های انرژی خودداری و منابع درآمدی مطمئن دیگری همچون مالیات جایگزین شود. نکته قابل توجه درباره صنعت نفت، این است که این صنعت، ارتباطی تنگاتنگ با موضوع مالیات دارد. به بیان دیگر، هرچه سهم مالیات در حامل های انرژی بیشتر شود، منابع انرژی کمتری به مصرف می رسد و منابع نفت و پول نفت کمتری بدون ارزش افزوده سوزانده می شود. آنچه امروز دولت به عنوان افزایش سهم درآمد پایدار مالیاتی به جای پول فروش نفت دنبال می کند، تحقق همین هدف است که در ادامه آن باید سیاست های مالیاتی به طور کامل اجرایی شود.