آمادگی صنعت نفت ایران در حوزه هوش مصنوعی و فناوری های جدید چقدر است؟
تحول جهانی؛ چالش بازارهای جهانی
مشعل شرکت های بزرگ نفت و گاز در دنیا همواره با انبوهی از داده ها و اطلاعات و اعداد لحظه ای و روزانه مهم و راهبردی روبه رو هستند که در بستری تجاری و اقتصادی و مهم تر از آن در گستره ای از محدوده های جغرافیایی مختلف قرار دارد. افزون بر موضوع نگهداری و تحلیل این داده ها و اطلاعات، موضوع استفاده از فناوری های جدید و هوشمند سازی سیستم ها و پلتفرم ها در جریان دسترسی و اشتراک گذاری و تحلیل آنها اهمیت زیادی دارد. دانش فنی که بسیاری از تجهیزات و بخش های اجرایی صنعت نفت از آن برخوردار است، با همین فناوری و دانش جدید منطبق است و صنعت نفت چاره ای جز حرکت به این سمت ندارد. اگرچه هنوز موضوع ضرورت و اعتماد به تحولات فناوری در همه بخش های صنعت نفت ایران وجود ندارد، اما بخش های زیادی از شرکت های زیرمجموعه صنعت نفت قدم های مهمی برداشته اند و مجموعه پژوهشگاه صنعت نفت در همین زمینه پیشتاز است.
بازار بزرگ انرژی در جهان آینده با موضوع هوش مصنوعی، فناوری های جدید و دیجیتال گره خورده است و با توجه به تحولات امروز و وقوع محدودیت ها و تهدیدهایی همچون شیوع کرونا شرکت ها هر چه بیشتر خود را به این سمت سوق داده و آماده می کنند. در حال حاضر و طبق تحلیل های بازارهای جهانی صنعت نفت جهان تحت تاثیر بازارهای اقتصادی و کرونا، با اختلال در تقاضا و عرضه بیش از حد در بازار مواجه است و همین دو موضوع شرایط رقابتی بازارها را بیشتر از قبل کرده، به همین دلیل است که شرکت های بزرگ نفت و گاز به دنبال تحول سریع در حوزه فناوری هستند تا منجر به کاهش هزینه ها، افزایش کارایی و امکان رقابت بیشتر شود. در عین حال موضوع فرهنگ نوآوری، بهره گیری از تحولات دیجیتال و شکل جدیدی از نگهداری داده ها و امکان تحلیل آنها در این شرکت ها از اهمیت زیادی برخوردار است.
گستره متنوع دنیای دیجیتال و هوش مصنوعی در صنعت نفت
زمینه های مختلفی که شرکت های زیرمجموعه صنعت نفت ایران در این سال ها در حوزه فناوری و هوشمند سازی داشته اند، متنوع و گسترده است، اما به نظر می رسد در شکل کلی توسعه و پیشرفت در فناوری هایی نظیر ابر (فضای مجازی ذخیره اطلاعات)، رسانه ها و ابزارهای فضای اجتماعی، کلان داده و تجزیه و تحلیل پیشرفته، اینترنت اشیا، هوش مصنوعی، ربات ها و پهپادهای بدون سرنشین و... مسیری است که فرصت های بسیار زیادی را برای صنعت نفت و گاز به همراه دارد و امکان رقابت را برای بازارهای داخلی و خارجی بیشتر می کند. طبق برخی آمارهای شرکت های داده پردازی کمتر از 40 درصد شرکت های نفت و گاز در حوزه کلان داده و تجزیه وتحلیل پیشرفته سرمایه گذاری کرده اند و شاید کمتر از یک سوم آنها با بینش و آگاهی از آینده بازارها اقدام به این کار کرده باشند و هنوز در مواجهه با نیازهای بازار و رقبایشان عقب هستند و هنوز این سیستم های جدید را به طور کامل در سیستم خود مستقر نکرده اند.
در مورد برخی زمینه های موثر و مهم همچون استفاده از فناوری IIOT ( اینترنت اشیا) که در حوزه های مهم بالادستی همچون حفاری چاه ها و داده های ترکیبی زمین شناسی اهمیت زیادی دارد، به جز برخی موارد خاص هنوز به یکپارچگی عملکرد و توجیه اقتصادی نرسیده ایم.
استفاده از رسانه و ابزارهای فعالیت در شبکه های اجتماعی هم هنوز به نقطه بهره گیری مطلوب از این تجهیزات به خصوص تلفن همراه نرسیده ایم. دستگاه های تلفن همراه می تواند در عملیات روزمره به بهبود گردش کار و در نتیجه ارتباطات گروهی بهتر، افزایش بهره وری کارکنان و ثبت بهتر داده های میدانی کمک کند. همچنین با نصب برخی نرم افزارها زمینه ساده و در دسترسی برای پایش داده ها در لحظه فراهم می شود و می تواند سلامت، ایمنی و محیط زیست (HSE) را حفظ کند.
نکته قابل توجه این است که پیاده سازی اين نوع فناوری ها در صنعت نفت و گاز يک امر تزئيني نيست، بلکه يک الزام و امري تحول آفرین است که بايد در اسرع وقت اتفاق بیفتد و بسياري از چالش های عملياتي كه امروزه در صنعت نفت و گاز با آن روبه رو هستيم، از طريق اين نوع فناوری ها قابل حل است. به عنوان دوقلوي ديجيتال يا همزاد ديجيتال در واقع بازنمايی مجازی از سيستمی فيزيکی در صنعت و مدلي زنده است که همزمان می تواند به صورت سيستمي جداگانه روی پای خودش بايستد و داده ها را به طور مداوم از سنسورها دريافت كند و در چرخه آن اطلاعات را به صورت بر خط به سيستم فيزيكي بفرستد. اين فناوری ها به صنعت نفت و گاز کمک می کند تا مشکلات سخت افزاری يا فيزيکی را به سرعت شناسايی و نتايج را با سطح بالايی از صحت و دقت پيش بينی کنند که این امر، بهبود كيفيت و كاهش هزینه ها را به دنبال خواهد داشت.
پیش بینی ها بر این است که سهم هوش مصنوعي در اقتصاد جهان در سال 2030 به بيش از 15 تريليون دلار می رسد و حدود 70 درصد شرکت های جهان تا سال 2030 حداقل يک نوع هوش مصنوعی را به کار خواهند گرفت. كشور چين مدعی است تا سال 2030 رهبری جهان در زمينه هوش مصنوعی را در اختیار خواهد داشت.
ورود به بازار هوشمندها با کمک دانش بنیان ها و شرکت های فناور
پژوهشگاه صنعت نفت به عنوان یکی از بازوهای مهم صنعت نفت در حوزه فناوری و پژوهش، از چند سال قبل تاکنون اقدام هایی را برای ورود به فضاي رقابت جهاني داشته و سال 98 در همین باره اولین همايش «چشم انداز تحول ديجيتال در صنعت نفت» را برگزار کرد و در حال حاضر «كارگروه تحول ديجيتال در صنعت نفت و گاز» در پژوهشگاه تشكيل شده است . هدف این کارگروه تعيين چالش ها، فرصت ها و ارائه راهكار مناسب برای پیاده سازی تحول ديجيتال در طرح ها و پروژه های آينده صنعت نفت و گاز با همكاري و مشاركت شرکت های نوآور و دانش بنیان و شتاب دهنده ها و استارت آپ هاست. در حال حاضر پژوهشگاه در حال پیاده سازی اين نوع فناوری ها در حوزه های پالايش داده ها و معتبرسازي آنها، حذف خطاهاي فرآيندي، بهینه سازی همزمان فرآيند (RTO) و طراحي سنسور مجازي (Soft Sensor) در پالایشگاه های نفت و گاز كشور و بهینه سازی همزمان توليد (RTPO)، مدل سازی داده محور و چاه هوشمند در بالادستي نفت است.
باید گفت فارغ التحصیلان بسیار خوبی در دانشگاه های كشور در اين زمینه ها وجود دارد و مقالات بسیار زیادی در اين حوزه ها تولید شده و سازمان جهانی مالکيت فکری (WIPO) كشور ما را در زمره كشورهاي برتر اين حوزه ها گزارش کرده است. در سال های اخير هم شرکت های استارآپ و دانش بنیان بسياري نيز در زمینه ورود فناوري به صنعت نفت فعال شده اند.
با توجه به پتانسیل های موجود در كشور و تجربيات و مطالعات پايلوتي و صنعتي انجام شده در پژوهشگاه صنعت نفت، می توانیم با برنامه ریزی منسجم تر و سرمایه گذاری بيشتر و ايجاد شايستگي در بستر زیست بوم (اكوسيستم) نوآوري، كشورمان را به يكي از قطب های فعال در حوزه تحول ديجيتال در صنعت نفت و گاز دنيا تبديل کنیم.
بر اساس این گزارش باید توجه داشت که صنعت نفت در بازار امروز و آینده خود با حجم بی شماری از داده های تولیدی از عملیات بالادستی نفتی تا مراحلی جزئی و روزمره روبه رو است و رویارویی با داده های فراوان، مدیریت زمان را با مشکل مواجه می سازد، از این رو لازم است به دیجیتالی شدن داده ها اهمیت دهیم .
اینکه صنعت نفت در بخش های اجرایی و تصمیم گیر این موضوع را در محور کاری خود قرار داده اند و پژوهشگاه صنعت نفت هم آن را در دستور کار اصلی خود قرار داده است، جای امیدواری زیادی دارد، ضمن اینکه باز گذاشتن دست شرکت ها در همکاری با دانش بنیان ها و شرکت های فناور سرعت تصمیم گیری و ایجاد ارزش افزوده در مجموعه نفت را بیشتر می کند.