نگاهی به چند کتاب کاربردی برای شناخت تاریخ نفت در ایران (بخش دوم)
اگر مشغله ها بگذارند بخوانید
علی بهرامی راستش را بخواهید، سرانه مطالعه در کشور خیلی کم شده و عموما در برابر چنین گزاره خبری، همه می گویند که «وقت نداریم» و «مشغله ها» نمی گذارند تا دنبال کتاب خواندن برویم. اگر با خودمان صادق باشیم، واقعا وقت داریم و آنقدرها هم سرمان شلوغ نیست که روزی نیم ساعت را به خواندن کتاب اختصاص ندهیم؛ اما خوب، واقعا شبکه های اجتماعی و انواع و اقسام فضاهای مجازی، مجالی برای مطالعه نگذاشته و تمام اوقات فراغت ما یا بخش بسیار زیادی از آن را به مسلخِ بیهودگی می برد. حالا که کرونا فضای اجتماعی مان را رها نکرده، خوب که نگاه می کنیم، می بینیم که می توانیم وقت بیشتری به مطالعه اختصاص دهیم. اگر «مشعل» را دنبال کرده باشید، دقیقا می دانید که یکی از اصلی ترین تلاش های ما در نشریه خودتان، معرفی کتاب های خوب و ارزنده برای خواندن است. موضوع اصلی بخشی از این کتاب ها، تاریخ صنعت نفت در ایران معاصر بوده است. موضوعی به غایت چند وجهی، اثرگذار و بسیار مهم که مطالعه درباره آن می تواند شما را علاوه بر شناخت عمیق با تاریخ صنعت نفت ایران، با ابعاد مهمی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورمان آشنا سازد. با بخش دوم از معرفی و آشنایی با چند کتاب بسیار خوب، همراهی مان کنید:
انرژی: نفت
آشنایی با هر چیزی در این عالم، اگر بخواهد خوب انجام شود، لاجرم باید دارای یک خصلت تاریخی باشد. کتاب «انرژی: نفت» نوشته آیزاک آسیموف با ترجمه عربعلی شروه، یکی از کتاب های پایه ای برای شناخت نفت به عنوان یک کالای راهبردی است که قرن بیستم را دگرگون کرد. اگرچه رویکرد اصلی این کتاب، تاریخی نیست؛ اما چنانچه ذکر شد، از خصلتی مبنایی و توصیفی برخوردار است و می کوشد مخاطب خود را که عموما از نفت چیزی نمی داند، با آن آشنا کند و از این زاویه است که سمت و سویی تاریخی به خود می گیرد. خواننده کتاب «انرژی: نفت» از دریچه تاریخ و تاریخ اقتصاد، نفت را در مبنایی ترین حالت خواهد شناخت. خواندن این کتاب می تواند برای بسیاری از نوجوانان و جوانان نیز جذاب باشد؛ چرا که هم حجم کمی دارد و هم قلمی روان که امکان می دهد نسل جوان، بهره بسیار خوبی از آن ببرد.
انقلاب و نفت
یکی از قالب های بسیار جذاب برای شناخت تاریخ یک امر یا پدیده مهم، مصاحبه شفاهی است. هر چه این مصاحبه به پدیده یا آن امرِ مد نظر، نزدیک تر باشد، اعتبار و دقت آن نیز بیشتر خواهد بود. همین مسأله را درباره پدیده صنعت نفت پس از انقلاب اسلامی ایران در نظر بگیرید. کتاب «انقلاب و نفت» به نویسندگی مهدی ا حمدی، تلاشی است برای احیای تاریخ شفاهی صنعت نفت از زبان چهار وزیر نفت جمهوری اسلامی که از ابتدای انقلاب اسلامی تا ابتدای میانه دهه 80، سکان دار صنعت نفت ایران بوده اند. در مقدمه کتاب آمده است: «در اين كتاب با ارائه مصاحبه هايي از وزيران نفت ايران «علي اكبر معين فر» (1358 - 1359)؛ «سيد محمد غرضي» (1360-1364)؛ «غلامرضا آقازاده» (1364 - 1376) و «بيژن نامدار زنگنه» (1376 - 1384) تلاش بر آن است تا نشان داده شود كه نفت ايران كجا و چگونه گرمي بخش زندگي ايرانيان و كجا و چگونه محمل نبردهاي داخلي و بين المللي بوده است؟» رویکرد تاریخی کتاب «انقلاب و نفت» مستدل و مستند است و روند مصاحبه ها طوری پیش رفته که خواننده را بشدت جذب خود می کند.
اسرار نفت
کتاب «اسرار نفت» نوشته ژان ژاک دولونه و با ترجمه ژاله عالیخانی، یکی از جذاب ترین کتاب هایی است که ممکن است درباره نفت بخوانید. هر فصل این کتاب، سرشار از اطلاعات دقیق تاریخی است و چنانچه از نامش پیداست، می کوشد تا اسرار ارتباط نفت و سیاست و روابط بین الملل را با رویکردی تاریخی مورد بررسی قرارداده و در پیش چشم مخاطب خویش بنهد. کتاب، خصلتی معمایی دارد و ترجمه اش بسیار روان و خوش خوان است. پیشنهاد می کنیم اگر نه تنها به نفت؛ بلکه به تحولات تاریخی – سیاسی قرن بیستم علاقه مند هستید، حتما سری به این کتاب خواندنی بزنید. این کتاب دارای فصل های زیر است: «آغاز کار نفت و پیدایش غول های نفتی»، «سلطنت هفت خواهران»، « استعمارزدایی نفت»، «طوفان در ریگزار»، «عصر تصفیه حساب ها»، «ضربه های نفتی»، «کمپانی های چند ملیتی» و «نفت در سال ۲۰۰۰».
اوپک و اقتصاد نفت
اگر چه تاسیس سازمان اوپک به دهه 30 خورشیدی باز می گردد؛ اما با آغاز دهه 50 خورشیدی «اوپک» به نامی آشنا در محافل سیاسی، اقتصادی و بین المللی تبدیل شد. اوپک در آن سال ها نبض نفت را در دست داشت و آن را بالا و پایین می کرد. هم اکنون نیز بی شک، اوپک یکی از اصلی ترین سازمان های بین المللی جهان محسوب می شود. کتاب «اوپک و اقتصاد نفت» نوشته مانع سعیدالعتیبه و ترجمه اسماعیل آیتی، تلاشی بسیار جدی است برای معرفی و شناساندن تاریخ اقتصادی اوپک. تاریخی بسیار مهم که بخش زیادی از تحولات نیمه دوم قرن بیستم را متاثر کرده است. این کتاب کوشیده است تا ضمن معرفی سازمان اوپک و تاریخچه شکل گیری آن، به مخاطب نشان دهد که این سازمان چگونه اقتصاد منطقه خاورمیانه و جهان را تحت تاثیر قرارداد و این تاثیر منجربه چه تحولات و کنش های اقتصادی در عرصه بین الملل شد. کتاب «اوپک و اقتصاد نفت» در جزئی ترین تحولات تاریخی سازمان اوپک وارد شده و در عین حال دست به تحلیل های تاریخی – اقتصادی کلان زده است.
ایران و دیوان
ماجرای کتاب «ایران و دیوان» به نویسندگی صادق بشیره، ماجرای پر دامنه قرارداد 1933 میلادی است؛ قراردادی که بنا بود از دارسی بسیار بهتر و سودآورتر باشد؛ اما مسیر تاریخی و حقوقی، کارش را به جای دیگری کشاند. نویسنده کتاب «ایران و دیوان» کوشیده است تا مخاطب خود را از تمامی ابعاد، با تمامی زوایای تاریخی این قرارداد مهم و راهبردی نفتی ایران آشنا کند. اینکه چه کسانی در ابعاد سیاسی به این قرارداد وارد شدند، قرارداد 1933 چه پیشینه ای داشت و نکات پیچیده حقوقی آن چه بود، از مهمترین مسائلی است که این کتاب به آنها پرداخته است. متن روان به همراه اسناد بسیار معتبر در کنار قلم معماگونه و مسأله محور نویسنده، کتاب را برای مخاطب بسیار جذاب و خواندنی کرده است. در پشت جلد این کتاب چنین آمده است: «ماجرا اما از این قرار است که پس از الغای امتیاز دارسی در زمان حکومت رضاشاه، دولت ایران با انعقاد قراردادی جدید در سال ۱۹۳۳(۱۳۱۲) امتیاز اکتشاف، استخراج و فروش نفت را برای ۶۰ سال دیگر با یک شرکت انگلیسی تمدید کرد. در سال ۱۳۳۰ و در پی ملی شدن صنعت نفت، این قرارداد از جانب ایران لغو و دستور خلع ید آن شرکت صادر شد. به این ترتیب انگلیس علیه ایران در محاکم و مراجع بین المللی طرح دعوا کرد و دولت ایران نیز متقابلا به دفاع از خود پرداخت. در این کتاب این نزاع حقوقی و تاریخی مورد بررسی قرار گرفته است.»