برنامه غذایی در ماه مبارک رمضان از منظر آموزه های اسلامی (بخش اول)
تغذیه با معیارهای دینی
ماه مبارک رمضان فرصتی مغتنم براي تزکيه روح و پاک شدن از آلودگي هاست. روزه داري يکي از اعمال عبادي مسلمانان است که با قصد قربت و نيت انجام مي شود و در آن بر هر فرد مکلفي واجب است از اذان صبح تا اذان مغرب از چند چيز خودداري کند، از جمله آنها خوردن و آشاميدن است. پرداختن به تغذيه و آداب آن در ايام روزه داري از اهميت و جايگاهی ويژه برخوردار است. تغذيه براي روزه داران در اين ماه به دليل تغيير عادات و وعده هاي غذايي بسيار مهم تلقي مي شود. در مطلب پیش رو کوشیده ایم تا از منظر آموزه های اسلامی توصیه های تغذیه ای برای این ماه مبارک داشته باشیم. با ما همراه باشید.
روزه داري کامل و با نشاط معنوي در سايه اجراي برنامه غذايي صحيح امکان پذير است. رعايت اصول تغذيه سالم در اين ايام و پرهيز از برخي خوراک ها و داشتن وعده هاي غذايي سرشار از همه گروه ها از اهميت بسیار بالایی برخوردار است. توجه به وضعيت جسماني شخص و شرايط و ويژگي هاي خاص فردي و مزاج شخص از شاخص هاي الگوي تغذيه در ماه مبارک رمضان است. در اين نوشتار پس از مفهوم شناسي و ارزش شناسي تغذيه در اين ماه بابرکت، اصول تغذيه سالم و نمونه هايي از وعده هاي غذايي سالم و پرانرژي برای روزه داران گرامی ارائه شده است.
ارزش و اهميت تغذيه روزه داران
رشد و سلامت جسم و روح در گرو تغذيه صحيح است. نداشتن تغذيه مناسب، باعث مي شود جسم انسان دچار اختلال در همه اندام ها و روان فرد با مشکلاتي روبه رو شود. رمضان از بهترين ماه هاي خداست، ماهي که در آن انسان ها با روزه داري تمرين دوري از گناه مي کنند. در اين روزهاي مبارک، انسان علاوه بر آنکه روح خود را با روزه جلا مي دهد و به تمرين تقوا و پرهیزگاری مي پردازد، از خوردن و آشاميدن نيز اجتناب مي کند. پژوهش هاي علمی جديد نشان داده که روزه مقاومت سلول هاي مغزي در برابر هيپوکسي و حالاتي را که در سکته مغزي رخ مي دهد، افزايش مي دهد و نقش مؤثري در پيشگيري از بيماري هاي مغزي دارد؛ به طور مثال روند آلزايمر را کند مي کند. تغذيه براي فرد روزه دار داراي جايگاهی ويژه است. مطالعات پزشکان و صاحب نظران تغذيه نيز، نشانگر اين جايگاه و اهميت است، به گونه ای که آنها نيز به رعايت برنامه غذايي صحيح در طول روزه داري سفارش کرده اند. شیوه مصرف موارد خوراکی در ماه رمضان بيش از هر زمان ديگري اهميت پيدا مي کند؛ زيرا خوراک روزه داران در اين ايام با تغيير وعده هاي غذايي همراه است و سيستم بدن با نوعي ناهماهنگي مواجه مي شود که اگر تدبير مناسبي صورت نگيرد، مومنان دچار مشکلات زيادي مانند بي حالي، ضعف، بوي بد دهان و بسياري از بيماري هاي شايع ديگر مي شود.برخلاف باور عمومي درباره کاهش وزن روزه داران در ماه رمضان، بسياري به دليل تغذيه نامناسب حتي دچار اضافه وزن نيز مي شوند که اين مسئله خود منشا بسياري از مشکلات جسمي است. پژوهش ها نشان داده است که روزه براي بيماري هاي بسياري از قبيل چربي خون، ديابت نوع دوم و اضافه وزن مفيد است. بنابراين با رعايت رژيم غذايي سالمي مي توان سلامت بدن را به دست آورد و عادات غذايي نادرستي را که در طول سال وجود داشته است، اصلاح کرد و از برکات معنوي و جسمي روزه ماه بهره برد.
اصول تغذيه در ماه رمضان
از منظر آموزه هاي اسلامي، بهره مندی از خوردني ها و آشاميدني ها داراي اصولي است که به کارگيري آنها، موجب سلامت و شادابي فرد و جامعه مي شود. در دانش هاي تغذيه؛ پزشکي مدرن، طب سنتي و ديگر علوم و دانش هاي هم تراز نيز اثربخشي و کارايي اين آموزه ها از نظر تجربي اثبات شده است. اين اصول با توجه به موقعيت خاص و اهميت روزه داري در ماه رمضان از جايگاه ویژه ای برخوردار هستند. برخي از مهم ترین اين اصول عبارتند از:
1- توجه به حلال يا حرام بودن غذا
يکي از مهم ترین اصول تغذيه، توجه به حلال يا حرام بودن مواد غذايي است که با واژگاني همچون حلال، پاکيزه، پرهيز از غذاي حرام، پليد و نجس در آموزه هاي ديني به آنها اشاره شده است. ارتباط تنگاتنگ عمل صالح با تغذيه پاکيزه که در آيه 51 سوره مومنون آمده است: «از طيبات و غذاهاي پاکيزه بخوريد و عمل صالح انجام دهيد»، نشانگر سفارش به غذاي طيب يعني حلال و پاکيزه است. اگر مسلمان با نيت تأمين نياز بدن براي انجام تکاليف الهي - نه صرفا براي لذت و اشتها - غذاي حلال و طيب بخورد، غذا خوردن وي نيز رنگ عبادت به خود مي گيرد.
2- بهره گيري از گروه هاي غذايي
تغذيه صحيح در ماه مبارک رمضان نيز مانند ساير اوقات، به معناي رعايت سه اصل تنوع، تعادل و کفايت در برنامه غذايي است.
تنوع: تنوع در تغذيه به معناي بهره گيري از همه گروه هاي غذايي و اکتفا نکردن به گروه خاصي از آنها، مثلاً ميوه و سبزيجات است. سلول هاي بدن ما متفاوت است و نيازهاي گوناگوني دارند و تنها با ايجاد تنوع در مواد غذايي، فرد مي تواند پاسخگوی اين نيازها باشد. سفره بي همتاي طبيعت در خلق انواع گياهان، سبزي ها، صیفی جات، دانه ها، ميوه ها، حيوانات و... با رنگ ها، مزه ها و عطرهاي گوناگون اين امکان را براي ما فراهم کرده است تا انواع ويتامين ها، املاح و ساير مواد مورد نياز ميليون ها سلول در حال رشد بدنمان را از اين سفره پربرکت تأمين کنيم. گروه هاي غذايي که در آموزه هاي دين به آنها اشاره شده است، عبارتند از: نان و غلات، ميوه ها و سبزيجات، شير و لبنيات، گوشت و تخم پرندگان، حبوبات، مغزها، روغن ها، شيريني ها، سرکه، نمک و آب.
تعادل: تعادل در برنامه غذايي يعني مصرف انواع مختلفي از مواد غذايي متناسب با نياز بدن به طوری که موجب اضافه وزن نشود؛ به اين معنا که انرژي دريافتي به اندازه اي باشد که به اصطلاح سوخته يا مصرف شود. کفايت: تأمين تمام مواد مغذي مورد نياز در مقادير کافي؛ يعني مواد غذايي مصرفي، تأمین کننده نيازهاي ضروري بدن باشد. شخص روزه دار باید متناسب با نياز بدن از انواع گوناگون گروه هاي غذايي بهره برد و در اين يکسان سازي، رعايت مقدار کفايت بين نياز سلولي و مواد مصرفي نيز ضروري است؛ يعني انرژي دريافتي به اندازه اي باشد که مصرف شود (بسوزد). همه ما بايد بدانيم غذايي که مي خوريم، چقدر انرژي به بدن ما می رساند. به طور مثال پروتئين ها و مواد نشاسته اي و قندي در هر گرم 4 کيلوکالري به بدن مي رسانند؛ ولي چربي ها و روغن ها (مرئي و نامرئي) در هر گرم 9 کيلوکالري يعني دو برابر پروتئين ها و قندها به بدن انرژي مي رسانند.
3- داشتن وعده غذايي معين
سفارش اسلام به استفاده از همه گروه هاي غذايي را نبايد دليلي بر خوردن بي ضابطه مواد غذايي جورواجور و يا نداشتن وعده غذايي مشخص قلمداد کرد. اين اصل را متخصصان طب سنتي و پزشکان جديد نيز تاييد کرده اند. در آيات و روايات اسلامي، براي تداوم سلامت و شادابي انسان در اوقات عادي سال، خوردن دو وعده غذا در صبح و شام توصيه شده است. اهل بهشت که در دارالسلام جاويدند، در همين دو وعده غذا مي خورند. خداوند در آیه 62 سوره مریم در این باره فرموده است:«وَ لَهُمْ رِزْقُهُمْ فيها بُکْرَهً وَ عَشِيًّا؛ و روزی شان صبح و شام در آنجا [ آماده ] است».
شخصي نزد امام صادق(ع) از دردها و سوء گوارش ابراز ناراحتي کرد، امام صادق(ع) فرمود: «صبحانه و شام بخور و در فاصله ميان آنها چيزي مخور؛ زيرا موجب تباهي تن است».
در ماه رمضان و ايام روزه داري نيز توجه به وعده هاي غذايي گرچه تا حدودي معين و مشخص است؛ باز هم توجه و دقت ويژه در تعيين وعده ها از اهميت خاص برخوردار است. در نگاهي تلفيقي ميان آموزه هاي قرآني و روايي و دانش طب سنتي و پزشکي نوين، دو نسخه «دو وعده اي» و «سه وعده اي» در ايام روزه داري سفارش مي شود. بدين صورت که متناسب با فصول سال و به حسب مزاج و توانمندي هاي گوارشي اشخاص، اين وعده هاي غذايي تنظيم مي شود؛ يعني در ماه رمضان و در فصول سرد سال يعني پائيز و زمستان و در مزاج هایي با توانمندي گوارش بالا، سه وعده افطار، شام و سحري پيشنهاد مي شود و در فصول گرم يعني بهار و تابستان و در اشخاص با توانمندي گوارش پایين، دو وعده افطار و سحري که در فرض سه وعده اي، شروع با افطاري است و شام حدود دو ساعت بعد ميل مي شود.
4-پرهيز از پرخوري و توصيه به کم خوردن
از منظر احاديث، پرخوري به شدت نکوهيده و زمينه ساز بيماري هاي جسمي و روحي، کندذهني، سختي و تاريکي دل معرفي شده و در مقابل بر کم خوري تاکيد و سفارش شده و آثاري مثل تداوم سلامت بدن، صفاي انديشه، نورانيت دل، نزديکي به خداي متعال و استفاده از عبادت پروردگار براي آن ذکر شده است.
حکم روزه ماه رمضان هنگام شیوع بیماری کرونا مطابق با فتوای حضرت آیت الله العظمی خامنه ای
پرسش: در شرایط کنونی که بیماری کرونا شیوع پیدا کرده است، روزه گرفتن در ماه رمضان چه حکمی دارد؟
پاسخ: روزه به عنوان یک تکلیف الهی در حقیقت نعمت خاص خداوند بر بندگان است و از پایه های تکامل و اعتلای روحی انسان به شمار می رود و بر امت های پیشین نیز واجب بوده است. از آثار روزه، پدید آمدن حالت معنوی و صفای باطن، تقوای فردی و اجتماعی، تقویت اراده و روحیه مقاومت در برابر سختی هاست و نقش آن در سلامت جسم انسان نیز روشن است و خداوند اجر عظیمی برای روزه داران قرار داده است. روزه از ضروریات دین و ارکان شریعت اسلام است و ترک روزه ماه مبارک رمضان جایز نیست، مگر آنکه فرد گمان عقلایی پیدا کند که روزه گرفتن موجب:
- ایجاد بیماری
- یا تشدید بیماری
- و یا افزایش طول بیماری و تاخیر در سلامت می شود.
در این موارد روزه ساقط ولی قضای آن لازم است.
بدیهی است درصورتی که این اطمینان از گفته پزشک متخصص و متدین نیز به دست آید، کفایت می کند. بنابراین اگر فردی نسبت به امور یاد شده خوف و نگرانی داشته و این خوف منشا عقلایی داشته باشد، روزه ساقط، ولی قضای آن لازم است.
منبع: دفتر حفظ و نشر آثار حضرت آیت الله خامنه ای
با فضیلت ترین عمل در ماه رمضان
کدام اعمال در ماه مبارک رمضان بيشتر توصيه شده است؛ ترک گناه و انجام واجبات، توبه و استغفار از گناهان گذشته و جبران آنها در اولويت قرار دارد و درعین حال افضل اعمال است. در روايتي امام علي(ع) از پيامبر سوال می فرماید: بهترين عمل در ماه رمضان چيست، پیامبر گرامی اسلام(ص) می فرماید: «أَفْضَلُ الْأَعْمَالِ فِي هَذَا الشَّهْرِ الْوَرَعُ عَنْ مَحَارِمِ اللَّهِ: بهترین اعمال در ماه مبارک رمضان پارسایی در برابر محرمات الهی است»
منبع: وسائل الشيعه، ج۱۸، ص۳۱۳
بر این اساس باید دقت کنیم که با فضیلت ترین اعمال در اين ماه پرهيز از گناه است. درعین حال قرائت قرآن در اين ماه بسيار سفارش شده است؛ به طوری که اين ماه را بهار قرآن نیز معرفي کرده اند.