اهمیت و جایگاه زیارت اربعین
احمدرضا دردشتی مروری گذرا بر روایات پیامبر و اهل بیت(ع) به خوبی نشان می دهد که از منظر فرهنگ ناب شیعه، زیارت امام حسین(ع)، گریه و سوگواری بر مصائب آن امام و بزرگداشت ایام شهادت آن حضرت و یاران مظلومش، از جایگاه بلند و برجسته ای برخوردار است. روایات معتبر اسلامی از اهمیت این مسئله و تأکید پیشوایان دین بر زنده نگهداشتن یاد و خاطره جانبازی های شهیدان کربلا حکایت می کند. تعابیری که در روایات ما در این باره وارد شده و پاداش های گوناگونی که بر این امر مژده داده شده است، بسیار شگفت انگیز است. در مطلب پیش رو به اهمیت و جایگاه زیارت اربعین در جامعه شیعی پرداخته ایم.
امام صادق(ع) فرمود: خداوند خیر هر کس را بخواهد، دوستی امام حسین(ع) و دوستی زیارت او را در دلش می افکند و برای هر کس بد بخواهد، بغض امام حسین(ع) و بغض زیارت او را در قلبش قرار می دهد، امام رضا(ع) فرمود: هر کس اباعبدالله(ع) را در کنار نهر فرات زیارت کند، مانند کسی است که خداوند را در بالای عرش زیارت کرده است.
محمد بن مسلم از امام باقر(ع) روایت کرده است که فرمود: اگر مردم می دانستند چه برکاتی در زیارت امام حسین(ع) نهفته است، از اشتیاق زیارت او می مردند و نفس هاشان از حسرت به شماره افتاد! گفتم مگر چه برکاتی در زیارت امام حسین(ع) نهفته است؟ امام(ع) فرمود: هر کس امام حسین(ع) را از روی اشتیاق زیارت کند، خداوند پاداش هزار حج مقبول و هزار عمر پاکیزه و پاداش هزار شهید از شهدای بدر و پاداش هزار روزه دار و ثواب هزار صدقه مقبول و پاداش آزادی بنده ای که برای خدا آزاد شده باشد، برای او مقرر فرماید.
روایات اهل بیت(ع) در فضیلت زیارت امام حسین(ع) از راه دور و نزدیک در حد تواتر معنوی و دست کم در حد روایات مستفیض است، این امر جای شکی باقی نمی گذارد که زیارت آن امام همام از بزرگ ترین موجبات قرب الی الله است و هیچ عمل مستحبی در فضیلت به پای آن نمی رسد اهل بیت(ع)، هم در گفتار و هم در رفتار بر این موضوع مهم تأکید کرده اند، آن بزرگواران از هر فرصت و به هر بهانه بهره جستند تا یاد و خاطره حضرت سیدالشهداء و اصحاب اش زنده تر و پویاتر شود و غبار گذر زمان و سایه سنگین دشمنی ها بر آن ننشیند و نیفتد.
معنی و مفهوم «اربعین» در منابع دینی و فرهنگی
واژه «اربعین» به معنای چهلم، در ادب اسلامی جایگاه برجسته ای دارد، همچنانکه در ادب فارسی هم به این معنا توجه شده است، عدد اربعین در قرآن کریم از ویژگی خاصی برخوردار است. مثلاً خداوند متعال وقتی با حضرت موسی(ع) برای دریافت الواح تورات وعده مناجات و عبادت گذارد، ابتدا سی شب و سپس با ده شب دیگر آن را کامل کند؛ یعنی حضرت موسی(ع) پس از چهل شب مناجات با خداوند توفیق می یابد الواح تورات را از خداوند دریافت کند. در آیه صد و چهل دو سوره اعراف آمده است: «و با موسی سی شب وعده گذاشتیم و آن را با ده شب تمام کردیم. پس او مدت زمان مناجات با پروردگارش را در چهل شب تمام کرد». در آیه پانزدهم سوره احقاف، چهل سالگی مقطع کمال عقلی و رشد معنوی انسان ها معرفی شده است: «و احسان به پدر و مادر را به انسان سفارش کردیم، مادرش او را با ناخوشی باردار شد، با ناخوشی (سختی) بر زمینش نهاد و دوران بارداری و از شیر گرفتنش، سی ماه است تا آن هنگام که به بالاترین حد از رشد خود و چهل سالگی رسید، گفت: خداوندا! یاری ام ده تا نعمتت را سپاس گزارم؛ نعمتی که بر من و پدر و مادرم انعام کردی و عمل صالحی که تو از آن خشنودی، انجام دهم و کار را درباره فرزندانم به سامان کنی؛ یقیناً به سوی تو بازگشتم و من از تسلیم شدگانم»
در روایات اسلامی هم عدد اربعین (چهل) منزلت و سر خاصی دارد. به این روایات توجه کنید: امام صادق(ع) فرمود: هر کس چهل حدیث از احادیث ما را حفظ کند، خداوند در روز قیامت او را عالمی فقیه برانگیزد. پیامبر اکرم(ص) فرمود: هر کس چهل روز از حلال بخورد، خداوند قلب او را نورانی کند.
جالب است بدانیم که پیامبر اکرم(ص) در چهل سالگی به رسالت مبعوث شد. توبه حضرت آدم پس از چهل روز گریه و زاری به درگاه خداوند پذیرفته شد. کسی که شراب بنوشد تا چهل روز نمازش مقبول نیست. کسی که چهل روز گوشت نخورد، ذهنش کند شود... این گونه روایات که شمار آن هم بسیار است، از اهمیت عدد اربعین و اسرار نهفته در آن حکایت کند.
عدد اربعین در فرهنگ فارسی هم مورد توجه بوده است. کلمات مرکبی مانند چهل دختر، چهل چراغ، چهل قلندر، چهل اختران، چهل ستون،... در شعر و ادب فارسی و نیز فرهنگ عامه مردم، اهمیت عدد چهل در فرهنگ ایرانی را نشان می دهد. حافظ می فرماید:
چل سال رنج کشیدیم و عاقبت
تدبیر ما به دست شراب دوساله بود
اهمیت اربعین حسینی در فرهنگ شیعی
شاید یکی از عوامل برجسته شدن و اهمیت یافتن اربعین حسینی در میان دوستان اهل بیت(ع) روایت مشهوری است که از امام عسکری(ع) نقل شده است: علامات مؤمن پنج چیز است:
1. 51 رکعت نماز در شبانه روز (17 رکعت واجب و 34 رکعت نافله) 2. زیارت اربعین 3. قرار دادن انگشتری در دست راست 4. پیشانی بر خاک مالیدن 5. بلند گفتن بسم الله الرحمن الرحیم در نماز.
در این روایت امام عسکری(ع) زیارت اربعین را یکی از نشانه های شناخت شیعیان اهل بیت(علیهم السلام) معرفی می کند. براستی سرّ این امر چیست؟ ما در آموزه های شیعه اعمال و یا عقاید فراوانی داریم که توان آنها را به عنوان علامت شیعه محسوب کرد.
توجه عمیق و جامع به حوادث عاشورا تا اربعین می تواند تا حدی سرّ این امر را آشکار کند. اربعین مقطع پایان یافتن اسارت اهل بیت(ع)، کامل شدن رسالت حضرت زینب(س) و امام سجاد(ع) در رسوا ساختن یزیدیان و رساندن پیام خون سرخ حضرت امام حسین(ع) به گمراهان کوفی و شامی است، چه اربعین را آغاز حرکت آنها از شام بدانیم و چه زمان رسیدن شان به کربلا.
اما از دیگر سو اربعین، مبدأ حرکت جوشنده و تمام ناشدنی تبلیغ و ترویج فرهنگ حسینی هم هست. از اربعین به این سو است که تمام همت و تلاش امامان اهل بیت و شیعیان و دوستانشان صرف زنده نگه داشتن یاد و خاطره امام حسین(ع) و ورود در مبارزه ای فرهنگی علیه نظام ستمکار اموی و پس از آن نظام عباسی و همه نظام های ستمگر در طول تاریخ است.
پیام اربعین، پیام پیروزی حق بر باطل و خون بر شمشیر و آغاز شکل جدیدی از نبرد فرهنگی با طاغوت های زمانه است. حادثه عاشورا و بر زمین ریختن خون های پاک امام حسین(ع) و یاران قهرمان اش، بهترین انرژی و سرمایه برای چنین مبارزه تمام ناشدنی و مستمر تا قیام قیامت است.
خواندن زیارت اربعین، زیارت کردن امام حسین(ع) در روز اربعین و پاسداشت چنین روزی در میان شیعیان اهل بیت(ع) یکی از برجسته ترین عوامل تقویت هویت شیعی است. از اربعین است که هویت شیعی جان و قالبی تازه می گیرد و با استمداد از نیروی شگرف عاشورا، ظهور پرقدرتی را در عرصه های سیاسی و فرهنگی و نظامی از خود نشان دهد. اربعین آموزنده این تفکر الهی است که اگر چه باطل مانند کفی بر روی آب ممکن است کوتاه زمانی به جولان و هیجان، افکار عمومی را در دست گیرد و حق طلبان را گرفتار قتل، اسارت و انواع بلاها کند، اما عاقبت نیک و پیروزی از آن حق و حق طلبان خواهد بود.
دستگاه یزید که با تمام توان برای نابودی حرکت عدالت خواهانه امام حسین(ع) به میدان آمده بود، در اربعین به شکست خود اعتراف کرد و اهل بیت(ع) را با احترام به سوی مدینه روانه ساخت. از این مبدأ به بعد شاهد قیام ها و حوادثی هستیم که با الهام از قیام امام و یارانش، عرصه را بر حکومت اموی تنگ و آرام آرام زمینه نابودی آن را فراهم کند. قیام توابین، قیام مردم مدینه و قیام مختار بن ابی عبید ثقفی در امتداد همین خط پدید آید و بر اندام حکومت جبار اموی لرزه می افکند.
شیعه با پاسداشت اربعین، پیروزی امام حسین(ع) و یارانش را فریاد زند. اگر چه در عاشورا در غم شهادت امام و یارانش گرید و از جنایت هایی که بر اهل بیت رفته است، مویه می کند، اما در اربعین، نتیجه شهادت طلبی و جانبازی امام(ع) و اهل بیت اش را به نظاره نشیند. اربعین، شایسته تکریم و بزرگداشت است؛ زیرا اربعین، ثمره عاشوراست و آنچه امام حسین در عاشورا آغاز کرد در اربعین به بار می نشیند.
شعر
مهرگیاه می روید
خار غم نیست که در کرب و بلا می روید
گل درد است که از دشت وفا می روید
می خلد خار مِحَن پای دلم را که هنوز
گل اندوه ز باغ دل ما می روید
یادگار غم هفتاد و دو تن لاله رخ است
این همه لاله که در کرب و بلا می روید
لاله را با گل افسرده سر و کاری نیست
این گل از تربت ارباب صفا می روید
تا چه حد در دل تو عشق خدا بود حسین
که ز خاک تو گل عشق خدا می روید
شوق جانبازی اگر در دل تو راه نداشت
پس ز خاک تو گل شوق چرا می روید
نی در آن بادیه از آن به نوا سرگرم است
که به جای گل از این دشت بلا می روید
با ولای علی و آل چو «پروانه» بسوز
که ز خاک من و تو مهرِ گیا می روید
محمدعلی مجاهدی
کاروان اربعین
آنچه از من خواستی با کاروان آورده ام
یک گلستان گل به رسم ارمغان آورده ام
از در و دیوار عالم فتنه می بارید و من
بی پناهان را بدین دارالامان آورده ام
اندرین ره از جرس هم بانگ یاری برنخاست
کاروان را تا بدین جا با فغان آورده ام
تا نگویی زین سفر با دست خالی آمدم
یک جهان درد و غم و سوز نهان آورده ام
قصه ویرانه شام ار نپرسی خوش تر است
چون از آن گلزار، پیغام خزان آورده ام
دیده بودم تشنگی از دل قرارت برده بود
از برایت دامنی اشک روان آورده ام
تا به دشت نینوا بهرت عزاداری کنم
یک نیستان ناله و آه و فغان آورده ام
تا نثارت سازم و گردم بلا گردان تو
در کف خود از برایت نقد جان آورده ام
تا دل مهرآفرینت را نرنجانم ز درد
گوشه ای از درد دل را بر زبان آورده ام
محمدعلی مجاهدی (پروانه)
دلا خون گریه کن
بسوز ای دل که امروز اربعین است
عزای پور ختم المرسلین است
قیام کربلایش تا قیامت
سراسر درسْ بهر مسلمین است
دلا کوی حسین عرش زمین است
مطاف و کعبه دل ها همین است
اگر خیل شهیدان حلقه باشند
حسین بن علی، آن را نگین است
دل ما در پی آن کاروان است
که از کرب و بلا، با غم روان است
چه زنجیری به دست و بازوان است
که گریان دیده روح الامین است
به یاد کربلا دل ها غمین است
دلا خون گریه کن چون اربعین است
جواد محدثی
غوغای غم
بار بگشایید اینجا کربلاست
آب و خاکش با دل و جان آشناست
بر مشام جان رسد بوی بهشت
به به از این تربت مینو سرشت
ماه اینجا واله و سرگشته است
و آن شهاب ثاقب از خود رفته است
اربعین است اربعین کربلاست
هر طرف غوغایی از غم ها به پاست
گویی از آن خیمه های نیم سوز
خود صدای العطش آید هنوز
هرکجا، نقشی ز داغ ماتم است
هر چه ریزد اشک در اینجا کم است
باشد از حسرت در اینجا یادها
هان به گوش دل شنو فریادها
تا قیامت کربلا ماتم سراست
حضرت مهدی «حسان» صاحب عزاست
حبیب اللّه چایچیان (حسان)