مدير مرکز موزه ها و اسناد وزارت نفت در دانشگاه هنر: (بخش دوم)
از پاتاق تا سیریز؛ صنعت نفت دیدنی است
علي بهرامي 200 موزه نفتي در جهان وجود دارد و کشور ايران که يکي از قديمي ترين هاي صنعت نفت جهان و اولين در منطقه است، نيز تعلل را کنار گذاشته و چند سالي مي شود که به قافله موزه داران نفتي و حافظان ميراث صنعتي پيوسته است. کاري که علاوه بر ابعاد بسيار اثرگذار تاريخي، فرهنگي و هنري اش، پيوند ناگسستني با مسووليت هاي اجتماعي تعريف شده در صنعت نفت دارد. اکنون 30 نقطه از صنعت بزرگ نفت در ايران براي موزه شدن، برگزيده شده و چند موزه نيز تاکنون به بهره برداري رسيده است. راه مرکز موزه ها و اسناد وزارت نفت، راه و افقي روشن است که در صورت رسيدن به تمام اهداف خود يکي از ماندگارترين فعاليت هاي صنعت نفت را در ميهن مان رقم خواهد زد. در هفته اي که گذشت، بخش نخست سخنراني اکبر نعمت الهي، مدير مرکز موزه ها و اسناد وزارت نفت را که در دانشکده حفاظت و مرمت دانشگاه هنر تهران به مناسبت هفته پژوهش انجام شد، خوانديد. اينک و در بخش دوم و پاياني اين سخنراني تفصيلي، با ابعاد ديگري از وضعيت موزه هاي نفت و حفظ ميراث صنعتي در صنعت نفت آشنا خواهيد شد.
موزه نفت سوزهاي کرمان
اکبر نعمت الهي، مدير مرکز موزه ها و اسناد وزارت نفت گفت: تاکنون دو موزه اولويت هاي تعريف شده شهر موزه آبادان را افتتاح کرده ايم. نخستين موزه آبادان و در واقع نخستين موزه افتتاح شده مديريت موزه ها و اسناد صنعت نفت، موزه بنزين خانه آبادان است. انگليسي ها براي اينکه خودروهاي خود و مديرانشان را استفاده کنند، به سوخت نياز داشتند، به همين دليل اين پمپ بنزين را در سال 1927 ميلادي در آبادان ساختند. اين ساختمان به مرور زمان تخريب شد تا اينکه ما با پيدا کردن عکس هايي از ساختمان، با مهندسي معکوس، آن را با همان آجرهاي لندني و بغدادي مرمت و بازسازي کرديم، حتي مخازن پرچي و ساير تجهيزات آن نيز در موزه موجود است. همچنين تمام پمپ هاي قديمي که از سال 1927 تا به امروز مورد استفاده ايرانيان بوده، در موزه بنزين خانه در معرض ديد علاقه مندان قرار گرفته است. در موزه بنزين خانه، حتي موزاييک هاي قديمي هم بازسازي شده اند و قالب گيري جديد به شکل و فرم موزاييک هاي قديمي انجام شده تا ساختمان به همان شکل اوليه خود مرمت شود و به نمايش در آيد. موزه کارآموزان، دومين موزه اي است که در آبادان افتتاح شده است. اين موزه اولين مرکز فني و حرفه اي خاورميانه با نام «آرتيزن اسکول» است که انگليسي ها آن را براي آموزش کارکنان به منظور فعاليت در مجموعه هاي نفتي ساختند. فعاليت هاي اين آموزشگاه فني و حرفه اي، پيش از انقلاب و در سال هاي 54 و 55 متوقف شد. در دوران پس از انقلاب نيز مدتي از آن بهره برداري کردند و پس از آن باز هم تعطيل شد تا اينکه مرکز موزه هاي صنعت نفت در سال 1395 آن را به ثبت رساند و به موزه تبديل کرد. ما در مرکز موزه ها و اسناد صنعت نفت، تمام امکاناتي را که آن روزها در اين آموزشگاه وجود داشته، بازسازي و فراهم کرديم و به اين مجموعه برگردانديم. بچه هايي که در سنين نوجواني در اين آموزشگاه تحصيل مي کردند، وقتي وارد آرتيزن اسکول مي شوند، همان آموزشگاه دوران قديم شان را مي بينند، با همان دستگاه ها و وسايل کار.
پمپ بنزين هاي يک شکل
مدير مرکز موزه ها و اسناد وزارت نفت در ادامه افزود: در دوران حضور انگليسي ها در نفت ايران، آنها تعداد 20 پمپ بنزين با معماري کاملا يکسان در سراسر ايران ساختند که متاسفانه امروز تنها سه ساختمان از آنها باقي مانده؛ دو ساختمان در تهران است و يکي ديگر هم در سبزوار. پمپ بنزين دروازه دولت يکي از اين دو پمپ بنزين باقي مانده تاريخي است که متاسفانه شهرداري تهران آن را تصرف کرده بود، اما آن را پس گرفتيم. خدمات شهري و هواکش مترو را در محيط و زمين آن راه اندازي کرده بودند که با تلاش بسيار زياد اين دو مورد از زمين پمپ بنزين حذف و تخريب شد و ما توانستيم پمپ بنزين را دوباره به همان شکل قديمي اش احيا کنيم. همه چيز در پمپ بنزين دروازه دولت حفظ شده است، حتي لوله هاي زيرزميني هم مرمت و حفظ شده اند و بازديدکنندگان مي توانند با جزئيات گردش بنزين در يک پمپ بنزين آشنا شوند. اين موزه اکنون در دل مرکز شهر، محيط دلنشين و آرامي دارد که مي تواند بازديدکنندگان را متوجه خود کند. پمپ بنزين سبزوار هم به همين شکل کاملا بازسازي و به موزه تبديل شده است.
اولين پالايشگاه و يک سايت موزه
نعمت الهي بيان داشت: تنها جايي که براي موزه، ساختمان ساخته ايم در شهر مسجدسليمان است. ساختماني حدود 3600 مترمربع که در حال آماده سازي است. طرح آن از روي تاسيسات نفتي از سوي سيروس باور، معمار مشهور ايراني انجام شده است. در اين موزه تمام مراحل اکتشاف، حفاري و توليد را به نمايش مي گذاريم. اين ساختمان و موزه در کنار پالايشگاه بي بيان است، همان پالايشگاهي که پيش از پالايشگاه آبادان تاسيس شد. اين مجموعه يک سايت موزه محسوب مي شود و با 60 هزار مترمربع مساحت، بزرگترين موزه صنعت نفت است. يکي ديگر از موزه هاي مسجدسليمان، موزه تمبي است که در اصل يک پارک موزه محسوب مي شود. در دنيا مانند اين موزه ها ديگر وجود ندارد. خارجي هايي که از اين موزه ها ديدن مي کنند، از اينکه هنوز هم اين تاسيسات وجود دارد، شگفت زده مي شوند.
راهي براي جابه جايي نفت
مدير مرکز موزه ها و اسناد وزارت نفت اضافه کرد: در گذشته که هنوز شبکه هاي خطوط لوله براي انتقال نفت و فرآورده هاي آن، بخصوص براي مناطق سخت گذر وجود نداشت، براي جابه جايي نفت و فرآورده هاي آن از پيت هاي حلبي 17 ليتري استفاده مي شد. در سال هاي دور کارخانه اي براي اين منظور ساختند که کارخانه حلب سازي و حلب پرکني نام داشت. يکي از ويژگي هاي بسيار مهم کارخانه حلب سازي و حلب پرکني اين بود که تمام سيستم آن با يک الکتروموتورها کار مي کرد. تمام تسمه نقاله ها با دو شفت بزرگ که از طريق آن الکتروموتور به حرکت در مي آمدند کار مي کردند، در حالي که امروزه روي هر دستگاهي يک الکتروموتور وجود دارد. پس از پر شدن حلب، کار لحيم کاري آغاز مي شد و در حلب ها را مي بستند و بعد از آن نفت يا فرآورده مدنظرشان را بارگيري و منتقل مي کردند. سال 1395 متوجه شديم کارخانه اي تاريخي و با چنين قدمتي را به مزايده گذاشته اند، قرار بود تاريخ صنعت نفت را به صورت آهن کيلويي به فروش برسانند. ما رسيديم و اين مکان تاريخي را از مزايده درآورديم و آن را ثبت کرديم و امروز با عنوان موزه کرمانشاه يا موزه نفت غرب کشور در حال تکميل است. اين کارخانه در منطقه اي به نام پاتاق قرار دارد که امکاناتي هم براي نفت در آنجا وجود داشته است. ساختمان هاي قديمي آنجا هم به ثبت رسيده اند و برنامه هاي مرمتي براي آنها داريم.
ساختمان پرماجرا
نعمت الهي اظهار داشت: ساختمان بسيار زيبايي در کرمان و در منطقه اي خوش آب و هوا به نام سيريز که در آن باغ هاي ييلاقي بزرگان کرمان بوده است، قرار دارد. انگليسي ها باغ بزرگي را که ملک ييلاقي والي وقت کرمان بوده، از او مي خرند و آن را به کنسولگري شرق ايران تبديل مي کنند. نخستين خط تلگراف در آنجا ايجاد شده و بعدها پليس جنوب براي حفاظت از تاسيسات انگليسي ها، آنجا شکل گرفته است. شرکت نفت ايران و انگليس اين ساختمان را مي گيرد و بعد از آن نيز شرکت ملي نفت و بعدها شرکت ملي پخش فرآورده هاي نفتي از اين ساختمان بهره برداري مي کند. ساختمان مذکور سال ها رها و بخش عمده اي از آن تخريب شده بود تا اينکه ما جلوي ادامه تخريب آن را گرفتيم، ابتدا آن را ثبت و سپس مرمت و در آن موزه نفت سوزها را تعريف کرديم. ممکن است امروز شما تصويري از نفت سوزها در ذهن نداشته باشيد يا نهايتا يک چراغ گردسوز يا فانوس نفتي را بشناسيد. در حالي که هزاران وسيله و شيء نفت سوز وجود داشته که ما اکنون از آنها خبر نداريم و آهسته آهسته از حافظه تاريخي ما پاک شده اند. در خاورميانه هم هيچ موزه و مکاني نيست که نفت سوزها را نگه داشته باشد. با ساخت و راه اندازي موزه نفت سوزها در اين بناي قديمي، هم ساختمان تاريخي حفظ مي شود و هم نفت سوزهايي که بخشي از فرهنگ و تاريخ اين سرزمين بوده اند. اميدواريم موزه نفت سوزها تا پايان امسال به بهره برداري برسد.
تلمبه خانه دارخوين
مدير مرکز موزه ها و اسناد صنعت نفت ادامه داد: اين تلمبه خانه، قديمي ترين تلمبه خانه صنعت نفت است که در منطقه دارخوين، بين دو شهر اهواز و آبادان قرار دارد. اين تلمبه خانه، نفت مسجدسليمان را هم براي صادرات نفت خام و هم براي کار پالايش، به پالايشگاه آبادان منتقل مي کرد و ساختمان بسيار تاريخي دارد که در زمان جنگ تحميلي هم به مقر و پايگاه سربازان و نيروهاي نظامي تبديل شده بود. روي تمام ديوارهايش نوشته هاي سربازان ديده مي شود، نوشته هايي با تاريخ و توضيحات دقيق درباره اعزام و بازگشت شان. ما هم برنامه داريم تمام اين نوشته ها با تمهيدات خاص مرمتي، حفظ و به جزئي از تاريخ تلمبه خانه تبديل شود.
نخستين سکوي نفتي خليج فارس
نعمت الهي گفت: نخستين سکوي نفتي خليج فارس که از آن نفت استخراج مي کرديم، سکوي نفتي بهرگان سر است که اکنون از مدار توليد خارج شده و از سوي مرکز موزه ها و اسناد وزارت نفت به ثبت ملي رسيده و به موزه تبديل شده است. اکنون اين موزه دقيقا با همان شکل اوليه اش قابل بازديد است. کارکنان صنعت نفت به صورت اقماري، دو هفته در دماي 60 تا 65 درجه و با رطوبت بالاي90 درصد روي اين سکوها کار مي کردند. ديدن اين شرايط کاري و فضاي دريا و تاسيسات منحصربه فرد اين مجموعه براي بازديدکنندگان بسيار جالب توجه خواهد بود.
چرا موزه هاي نفت؟
مدير مرکز موزه ها و اسناد صنعت نفت در پايان اين سخنراني با اشاره به اهميت و جايگاه تاسيس موزه هاي صنعت نفت افزود: صنعت نفت در دنياي امروز 200 موزه دارد که از ميان آنها 100 موزه درآمريکا و 100 موزه در ديگر جاهاي دنيا قرار دارد. حدود 60 موزه در اروپا و باقي آن در مناطق ديگر جهان است. کشورهايي در دنيا وجود دارد که صاحب نفت نيستند، اما موزه نفت دارند. بايد اين صنعت حفظ شود و يکي از اصلي ترين راه هاي آن نيز تاسيس موزه است. اگر شرايط مناسب باشد در آينده اي نزديک، 30 نقطه در صنعت نفت به موزه تبديل مي شود و همگي در معرض ديد علاقه مندان قرار خواهد گرفت. شايد اين سوال برايتان پيش بيايد که چرا 30 نقطه موزه اي؛ من پاسخ مي دهم چرا 30 نقطه «نه»؟ چرا کشوري که در منطقه براي نخستين بار در آن نفت کشف شده، کشوري که از نظر سوق الجيشي موقعيت بسيار خاصي دارد و نفت در برهه هايي از تاريخ آن بسيار اثرگذار بوده، 30 موزه نداشته باشد؟ براي نمونه در آبادان اسکله اي داريم که به ثبت رسيده و در آن جرثقيلي به نام «اکوان» وجود دارد. انگليسي ها اين جرثقيل را براي تخليه قطعات بسيار سنگين پالايشگاه به آبادان آوردند. در جنگ جهاني دوم يکي از ابزارهاي پيروزي انگليس و متفقين بر نازي ها همين جرثقيل اکوان بود. تمام تجهيزات، تسليحات و پشتيباني متفقين براي روسيه در جنگي که با آلمان نازي داشت از طريق آبادان و از طريق اين جرثقيل تخليه و به پشت جبهه هاي جنگ روسيه منتقل مي شد. چرچيل گفته است اگر اين پالايشگاه (آبادان) و اين امکانات (جرثقيل اکوان) نبود، پيروزي روسيه بر آلمان را بعيد مي دانستم. اين جرثقيل در دوران جنگ به دو دليل بريده و در اروند غرق شد؛ دليل نخست اينکه بوم اين جرثقيل بسيار بلند بوده و به بعثي ها نقطه گرا مي داده و دليل دوم اينکه بايد بخشي از اروند به سمت ايران بسته مي شد تا کشتي هاي جنگي نتوانند فرصتي براي نزديک شدن به ايران داشته باشند. چند سال پيش اين جرثقيل را درآورديم و حالا در حال مرمت آن هستيم. اين جرثقيل با بخار کار مي کرده و در ساخت آن از فناوري پرچ استفاده شده و آن را به صورت سفارشي براي پالايشگاه آبادان ساخته بودند که در دنيا چند نمونه اندک بيشتر نداشت. بنابراين با اين همه ثروت در ميراث صنعتي، افتتاح 30 موزه لازم است. کشور ما از نظر موزه داري ضعيف است. با ورود به هر شهر تابلوي موزه مردم شناسي و باستان شناسي را مي بينيم، اما متاسفانه بايد گفت که نزديک به 80 درصد آنها ويژگي هاي يک موزه را ندارند.
برگزاری دوره های «کپوبافی» در موزه بنزين خانه آبادان
اولين دوره از سري دوره هاي آموزش صنايع دستي با عنوان آموزش هنر «کپوبافي» به مدت 10 روز در موزه بنزين خانه آبادان برگزار شد.اين برنامه كه از سوي معاونت فرهنگي، اجتماعي و گردشگري سازمان منطقه آزاد اروند و با مشاركت موزه هاي صنعت نفت آبادان اجرايي شده است، با هدف ترويج مشاغل خانگي و کسب و کارهاي کوچک، زير نظر استاداني برجسته با 3 نشان ملي برگزار شد.حدود 100 نفر در اين دوره ها شرکت کرده اند که علاوه بر عموم مردم، بيشترين استقبال از سوي هنرمندان صنايع دستي بوده که به منظور ارتقاي سطح کيفي کارهايشان در اين کلاس ها حضور پيدا کرده اند.کـَپو، يکي از صنايع دستي زنان بختياري جنوب ايران است که با برگ درخت خرما (نخل) بافته مي شود؛ کپوها زمينه ساده حصيري دارند و با کاموا به رنگ هاي شاد روي آنها نقش هاي هندسي ايجاد مي کنند و حصيرها ديده نمي شود. هدف از برگزاري اين دوره هاي آموزشي، ترويج رشته هاي بومي شهرستان آبادان و خرمشهر و ايجاد شرايط اشتغال از طريق مشاغل خانگي است.