فرهنگ محرم و عاشورا در داستان ها و نغمه هاي هنرمندان

سطرها و نواهایی در راه کربلا 

مشعل-ايثار تاريخي و بيکران امام حسين(ع) و مفاهيم عميق آن که همه پهنه گيتي را درنورديده است، در ايران ما يکي از بالاترين بازتاب ها را دارد. نه تنها عرصه هاي اجتماعي، سياسي و اقتصادي، بلکه عرصه هاي فرهنگي و هنري ما نيز معطر به نام و ياد امام حسين(ع) و تنيده با فرهنگ زيباي محرم و صفر است. موسيقي و ادبيات؛ جلوه هاي زيباي فرهنگ عاشورايي را جلوه گر شده اند. با هم نگاهي داريم به برخي فضاهاي کربلايي اين دو حوزه از فرهنگ و هنر که در سال هاي گذشته منتشر شده اند.

سطرهای عاشورایی

 

شايد هيچ چيز بالاتر از کتاب و ادبيات نتواند عمق قيام حضرت اباعبدالله(ع) را نشان دهد. قالب هاي شعر، داستان، تاريخ و مطالعات و پژوهش هاي ديني درباره محرم، به ترتيب بيشترين فضا را درميان آثار فرهنگي و هنري مکتوب در حوزه محرم تشکيل داده اند که خواندن آنها در ايام محرم و صفر لطف دوچنداني دارد. به برخي از اين آثار دلنشين اشاره مي کنيم.

نثرهاي شاعرانه

 

کمتر کسي چون سيدمهدي شجاعي در حوزه داستان و ادبيات درباره فرهنگ عاشورا و محرم اثر توليد کرده است. آثاري که هر کدام به فراخور قالب هميشه پرمخاطب و جذاب بوده اند. قلم روان و تواناي شجاعي و ابداعات ادبي او در حوزه نثرهاي شعرگونه اش را مي توان بهترين بستر براي روايت داستان ها و اشعار عاشورايي دانست. برخي از اين آثار عبارتند از: آفتاب در حجاب، پدر عشق و پسر، زيارت عاشورا، از ديار حبيب، فصل شيدايي ليلاها و سقاي آب و ادب.  پرويز خرسند، يکي از اثرگذارترين نثرهاي شاعرانه را درباره حادثه عاشورا و فرهنگ کربلا نوشته است. اثري که در زمان انتشار مورد استقبال قرار گرفت. اين اثر نيز داراي نثري شاعرانه است و مخاطب خود را در فضايي تاريخي و فکري با خود همراه مي کند.  شايد درباره اثر فتح خون، نوشته شهيد آويني کمتر شنيده باشيد. کتابي که همان سبک و سياق و شيوه تک گويي هاي او را در مستند ماندگار و روايت فتح دنبال مي کند. وقتي نثر شاعرانه فتح خون را که روايتي عارفانه و زيبا از محرم و عاشوراست، مي خوانيم گويا صداي لطيف شهيد آويني در ذهنمان سطرها را مرور و در گوشمان صدا مي کند. حتما مرحوم سيدحسن حسيني، شاعر بلندآوازه را مي شناسيد؛ نويسنده اي که نثر روان و شاعرانه اش را در کتاب طلسم سنگ در خدمت فرهنگ زيبا و سترگ محرم و عاشورا قرار داده است. کتاب طلسم سنگ، اين نويسنده و شاعر در سال 1382 منتشر شد و شايد بتوان آن را يکي از آخرين کارهاي مرحوم حسيني دانست.

داستان هاي خواندني

    صادق کرميار از آن دست داستان نويساني است که با داستاني محرمي و کربلايي به نام ناميرا بيشتر از هر زمان ديگري به مخاطبانش معرفي شد. ناميرا داستاني را روايت مي کند که مستقيما به فرهنگ محرم و عاشورا ارتباط دارد. داستاني خوش فرم، روان و جذاب که اگر صفحات نخست آن را شروع کرديد، محال است کنارش بگذاريد تا اينکه تمام شود.

مجموعه اي از داستان هاي کوتاه از نويسندگاني بزرگ نيز در کتابي به نام راز سر به مهر به عنوان برگزيده 35  سال ادبيات عاشورايي در ايران با گردآوري و تنظيم حسين حداد از سوي انتشارات سوره مهر به چاپ رسيده است. در اين اثر نويسندگاني چون سيدمهدي شجاعي، داوود غفارزادگان، محمدرضا بايرامي، فريدون عموزاده خليلي، ميثاق اميرفجر، مجيد شاه حسيني، سيدابوالقاسم حسيني (ژرفا) و سيدمحمد سادات اخوي حضور دارند.

در ميان آثار داستاني و رمان هاي مجيد قيصري به رمان زيبايي به نام شماس شامي برمي خوريم که در ارتباط با حضرت اباعبدالله(ع) است. کتابي شيرين و خواندني که يکي از بهترين داستان هاي ادبيات معاصر ايران را رقم زده است. راوي اين داستان شگفت انگيز خادم، سفير روم است که به شام آمده و نظاره گر مصائبي است که بر خاندان اهل بيت(ع) مي گذرد.

اگرچه مرحوم ابوالفضل زرويي نصرآباد را به عنوان طنزنويس و شاعر مي شناسيم، اما يکي از مشهورترين آثار وي داستان «ماه به روايت آه» است که درباره زندگي حضرت اباالفضل العباس(ع) نوشته شده است. ادبيات اين اثر عاشورايي بسيار ويژه است و با همه کارهاي زرويي نصرآباد تفاوت دارد. ماه به روايت آه را نمي توان آغاز کرد، مگر اينکه داستان را تا پايان دنبال کنيم. داستاني که زواياي زيبايي از زندگاني و شخصيت برادر باوفاي حضرت امام حسين(ع) را به تصوير مي کشد.

در ميان آثار داوود غفارزادگان، نويسنده نام آشناي ادبيات و داستان نويسي معاصر، کتابي با نام فراموشان وجود دارد که به ماجراي عاشورا مي پردازد. فراموشان اپيزوديک است و هر بخش از آن راويان مختلفي دارد، اما وقتي کتاب را تا پايان مي خوانيم انگار مجموعه اي دنباله دار را ديده ايم و خوانده ايم. بخش هايي جداگانه اما در نهايت پيوسته و مشترک که در کل فراموشان را خواندني مي کند.

محمدحسين مهدوي سعيدي يا همان شاعري که با تخلص م. مؤيد شعر مي گويد، يک کتاب داستان دارد که آن هم رماني درباره عاشورا به نام «حسينِ علي» است. مهدوي سعيدي در اين کتاب کوشيده داستاني مستند را خلق کند، داستاني که مبتني بر روايت هاست و از حرکت امام حسين(ع) از مدينه آغاز مي شود و تا شهادت ايشان در کربلا ادامه مي يابد. م. مويد که خود از اساتيد زبان عربي است، در داستان «حسينِ علي» کوشيده تا از واژه ها و لغات فارسي بهره ببرد و در اين باره دست به نوآوري هاي زيادي زده است. ويژگي ها اين کتاب در کنار نثر روانش، آن را بسيار خواندني کرده است.

 

الحان عاشورايي

 

مدح و ثناي اهل بيت(ع) و خصوصا حضرت اباعبدالله الحسين(ع) در تاريخ ايران، جايگاه رفيعي داشته است و در اين ميان هنر موسيقي با نواها، الحان و نغمه هاي زيبايش مددکار اين گونه از عرض ادب و ارادت به ايشان بوده است. مراسم عزاي حضرت امام حسين(ع) و ايام باشکوه محرم و صفر را نمي توان بدون الحان تصور کرد. صداهاي زيبا و نغمه هاي پرشوري که اشک عاشقان و رهروان طريق ايشان را سرازير کرده اند. ترانه ها، آهنگ ها و نغمه هاي عاشورايي سهم اندکي براي همراهي و هم صدايي هنر موسيقي با محرم، عاشورا و فرهنگ باصلابت حسيني هستند. در ادامه به برخي از اين آثار اشاره مي کنيم: 

صداي بم و گرم او وقتي با عاشورا و محرم عجين مي شود، حال و هواي ديگري دارد. حسام الدين سراج چند کار عاشورايي انجام داده است. در ميان آنها مجموعه وداع که در دو آلبوم منتشر شده است، ويژگي هاي خاصي دارد. سيدمحمد ميرزماني، آهنگساز اين مجموعه عاشورايي، از جمله موسيقي داناني است که آشنايي بسيار خوبي با موسيقي مذهبي در ايران دارد. او با اين پيش زمينه هنري، مجموعه وداع را با اشعاري از عمان ساماني به حنجره سراج سپرده است. در مجموعه که فضايي ارکسترال دارد، نوازندگان توانايي چون ارسلان کامکار، جمال جهانشاد، بهزاد فروهري، کورش بابايي و مسعود حبيبي  حضور دارند.

کم پيش آمده که نوحه هاي اصيل آذري دل محبان اهل بيت را نلرزاند. شهروز حبيبي در آلبومي به نام «سلام اولسون» تلاش کرده سوز و گداز و الحان زيباي نوحه هاي آذري را با نغمه هاي فارسي همراه کند و اثر موسيقايي خود را بر محور اين تلفيق خوانده است. موسيقي و تنظيم آلبوم سلام اولسون را اميد حسيني و محسن جليلي به عهده داشته اند. اميرحسين مدرسي، بخش هاي فارسي اين آلبوم را اجرا کرده است و دکلمه ها نيز در بخش فارسي به عهده امين تارخ و در بخش آذري به عهده علي بحرالعلومي است.

همه عاشقان اباعبدالله الحسين(ع) متفق القول هستند که نغمه ها و مداحي هاي قديمي حال و هواي ديگري داشتند. به قولي قديمي ها با حال ديگري نوحه خواني مي کردند. همين مسئله بهانه اي شده است تا آلبوم نفير شکل بگيرد؛ اثري عاشورايي که در آن سيدعلي سادات رضوي آثار ماندگار مداحي مرحوم محمد احمديان از مداحان و نغمه پردازان عاشورايي دهه هاي 40 و 50 شمسي در تهران را بازخواني کند. اين اثر اگرچه بازخواني زيباترين و اصيل ترين مداحي هاي دستگاهي تهران است، اما سادات رضوي خود نيز، حال هوايي قديمي دارد که بر ارزش کار احمديان افزوده است. محسن جليلي و امين شيرازي نيز، موسيقي اين مداحي ها را براي سادات رضوي تنظيم کرده اند.

موسيقي جنوب ايران خصوصا در استان بوشهر، در ايام محرم و صفر، فضايي منحصر به فرد دارد. نواهايي که در اين دو ماه عزا به گوش مي رسند، با گسترش رسانه هاي شنيداري و ديداري، عموم مردم ايران، منطقه و جهان را متوجه خود کرده است. سنج، دمام و الحان شورانگيز و محزون مداحان و نوحه خوانان بوشهري، علاقه مندان بسيار زيادي دارد. سنت موسيقايي محرم در بوشهر سابقه اي ديرينه دارد و در برخي کتب تاريخي و سفرنامه هاي 500 سال پيش نيز، ذکري از اين مراسم آمده است. به همين مناسبت نيز، آلبوم عاشورايي با نام «اهل ماتم» از سوي محسن شريفيان منتشر شده است. آلبومي که مي کوشد گلچيني از همه سازها و نواهاي بوشهري مربوط به عزاي محرم را به گوش مخاطب خود برساند. البته در اين آلبوم محور اصلي و اساسي با سنج و دمام است.

اگر اهل شنيدن موسيقي کلاسيک با تم ايراني هستيد، شنيدن آلبوم خسوف را نيز در اين ايام به شما پيشنهاد مي کنيم. آلبومي که روايتي عاشورايي است و همه نت ها و سازها تک به تک و گروه به گروه براي  اباعبدالله(ع) نواخته اند و مظلوميت ايشان و ياران باوفايشان را فرياد زده اند. خسوف با قطعه مقدمه آغاز مي شود، قطعه دوم آن حرکت کاروان به سوي مکه نام دارد و قطعات طواف کعبه، حرکت کاروان به سوي کربلا، تاسوعا، شب عاشورا، روز عاشورا و شام غريبان شش قطعه ديگر سمفوني خسوف هستند. در ميانه قطعات خسوف، الحان و نغمه هاي انساني نيز وجود دارد که بر حال و هواي محرمي آن افزوده است.

چند سال است که بهروز غريب پور دست به ابداعي زده که بسيار مورد توجه قرار گرفته است. او اپراهاي عروسکي مي سازد که موسيقي سنتي در آنها به شدت پررنگ است. آخرين و مشهورترين آنها نيز اپراي عروسکي مولوي بود که خوانندگاني چون همايون شجريان در نقش شمس و محمد معتمدي در نقش مولانا در آن به اجراي آواز پرداخته بودند. بهروز غريب پور چند سال پيش از اپراي مولوي نيز اپراي عروسکي عاشورا را به اجرا درآورده بود. اپرايي که در زمان خود يعني سال 1387 با استقبال بسيار زيادي مواجه شد و البته مانند بقيه اپراهاي عروسکي بهروز غريب پور، بهزاد عبدي آن را آهنگسازي کرده بود. در اين اپرا نيز محمد معتمدي در نقش حر حضور دارد و بنياد رودکي وزارت ارشاد آن را در دو نسخه صوتي و تصويري منتشر کرده است.

در ميان آثار پرتعداد عليرضا افتخاري، خواننده موسيقي سنتي و پاپ ايراني، کارهاي مذهبي زيادي ديده مي شود، اما در ميان آنها خروش بحر به عاشورا و محرم اختصاص دارد. آلبومي که فردين کريم خاوري آن را ساخته و با نغمه ها و الحان عاشورايي آن را تزيين کرده است. در اين اثر قطعاتي سوزناک روي شعرهاي «کاروان» از سعدي، «سروخدا»، «خروش بحر» و «وداع» از محتشم کاشاني و «فراق» از مهجوري اصفهاني اجرا شده است. خروش بحر در استفاده و تلفيق سازهاي کوبه اي چون تاس و دف با سازهاي سنتي چون سه تار، کمانچه و سنتور توانسته است، نغمه هاي ماندگاري در حافظه هنر عاشورايي ايران خلق کند. حافظه اي که مملو از اشعار، نواها، نقاشي ها و ...است که با عاشورا و محرم رنگ و جلوه جاودانه اي به خود گرفته اند.