نگاهي به تاريخچه قديمي ترين مجتمع پتروشيمي ايران
از کیمیاگران ایرانی تا پتروشیمی شیرازی
مشعل جايي حوالي تخت جمشيد نزديک شهرمرودشت که يکي از بزرگترين نمادهاي تمدن ايران باستان از پس قرن ها، زير تيغ آفتاب و نوازش باران هاي موسمي، چون عقيقي بر انگشتري ايران ايستاده است، تمدن جديد و مدرن ايراني، پس از حدود دوهزار و پانصدسال که از ساخت تخت جمشيد مي گذرد، سر برآورده است. سخن از صنعتي است که جهان ما را تحت تاثير قرار داد و اين بار پس از اولين پالايشگاه نفت و اولين پالايشگاه گاز مي خواهيم از اولين پتروشيمي ايران و خاورميانه صحبت کنيم، پتروشيمي به نام، شيراز.
تا به حال فکر کرده ايم که نفت تا کجاهاي زندگي مان حضور دارد. اقتصاد سياسي، اقتصاد کلان، سياست، فرهنگ، تاريخ و... همه اينها درست است اما بايد بگوييم که وقتي سينوزيت مي شويم يا وقتي در زمستان يک ژاکت گرم مي پوشيم. وقتي چهارپايه را زير پايمان مي گذاريم و لامپ سوخته را عوض مي کنيم يا وقتي موادخوراکي را براي مراقبت و نگهداري در فريزر خانه مي گذاريم با نفت سر و کار داريم. تعجب نکنيد، در تهيه آنتي بيوتيک براي رفع سينوزيت، پارچه اي که لباس گرم مان را از آن بافته اند، چهارپايه پلاستيکي که روي آن ايستاده ايم و کيسه فريزري که مواد خوراکي را در آن جا مي دهيم، همه و همه مشتقات نفت به کار رفته است. شايد بيراه نباشد که بگوييم نفت در زيست روزمره ما نه فقط حضوري انتزاعي، بلکه به انضمامي ترين شکل ممکن خودش را به ما نشان مي دهد. اما همه اينها به مدد يک شاخه از صنعت بزرگ نفت يعني صنعت پتروشيمي، رخ نمايانده و در چند دهه گذشته به صنعتي بزرگ و وسيع تبديل شده است. پتروشيمي، واژه ساده، که يک دريا منافع اقتصادي و صنعتي در آن نهفته است. هر چند که اين صنعت از متاخرترين صنايع مشتق شده از نفت بوده اما حالا به يکي از گسترده ترين صنايع کل تاريخ بشريت تبديل شده است به حدي که نمي توان به همين راحتي ها جهان بدون پتروشيمي را تصور کرد.
آغازي بر يک آغاز
اما ماجرا از کجا شروع شد و چه طور شد که پتروشيمي هم پايش به تمدن بشري باز شد. شايد اين صنعت عظيم، همان آرزوي ديرينه بشر براي رسيدن به کيمياگري باشد. در يکي از کتاب هاي تاريخ صنعت نفت آمده است«صنعتي که امروز پتروشيمي خوانده مي شود، از دو واژه پترو به معناي نفت و شيمي به معناي کيمياگري تشکيل شده است: صنعت پتروشيمي در سال 1920 ميلادي در ايالات متحده شکل گرفت. به اين ترتيب که امريکايي ها براي اولين بار از نفت و الکل، دو فراورده تهيه کردند که روانه بازار شد. آنان صنعت جديد را «petro chemicals» ناميدند. بعدها اين صنعت هم مانند صنايع ديگر دچار تحول شد و با هر تحول کارکردهاي تازه اي از آن آشکار گشت. اولين تحول در سال هاي پاياني دهه 1920 روي داد. به اين ترتيب که پژوهشگران روش تازه اي براي تجزيه مولکول نفت پيدا کردند که براساس آن مولکول هاي نفت به جاي روش تقطير با استفاده از روش حرارت دهي تجزيه مي شوند»
بارقه هاي پتروشيمي ايراني
انديشه بهره برداري بهينه از منابع و ذخاير نفت و گاز و دستيابي به ارزش افزوده بيشتر و همچنين گسترش صنعت پتروشيمي در جهان و وجود مواد اوليه ارزان و فراوان در کشور سبب شد انديشه تشکيل نخستين واحد پتروشيمي در ايران شکل بگيرد. بارقه هاي آغاز صنعت پتروشيمي در ايران ذکر شده و به سال هاي 1339 باز مي گردد همان سال هايي که چهارمين اساسنامه شرکت ملي نفت ايران نوشته شد، اساسنامه اي که جرقه هاي ساخت نخستين پتروشيمي ايراني را رقم زد. در کتاب تاريخ پتروشيمي ايران درباره اساسنامه مذکور آمده است «در فصل دوم با عنوان«موضوع و حقوق و اختيارات شرکت» ساختن مشتقات و فراورده هاي فرعي از جمله مواد شيميايي حاصله از نفت و گاز طبيعي ذکر شده و ملاحظه مي شود که در اين اساسنامه موضوع ساختن مواد شيميايي از نفت و گاز که همان «پتروشيمي» باشد، بند مستقلي را به خود اختصاص داده است». بازهم در همان کتاب تاريخ صنعت پتروشيمي ايران به اين نکته نيز اشاره شده است: «اين قانون دولت را مکلف مي کرد که ضمن انجام برنامه هايي که در « برنامه 7 ساله اول عمراني کشور» آمده بود و به علت وضعيت نابسامان کشور، اغلب نيمه تمام يا در دست اجرا بود، عمليات اين برنامه هفت ساله دوم را تا آخر شهريور ماه 1341 به انجام رسانيده و يا به مرحله اجرا در آورد. در قسمت ب- فصل اول ماده 2 اين قانون، 2500 ميليون ريال براي برنامه هايي که عوامل آن بعداً مشخص خواهد شد بالاخص تاسيس کارخانه هاي کود شيميايي، اعتبار پيش بيني شد. در برنامه تفصيلي اين قسمت، احداث کارخانه کود شيميايي با استفاده از گازهاي طبيعي نفت و تهيه فراورده هاي فرعي مانند د. د. ت و غيره- مطالعه خاک هاي زراعتي به منظور انتخاب انواع کود مناسب- خريد کود شيميايي به منظور ترويج و شناساندن طرز استفاده از آن به زارعين، پيش بيني شده بود».
تاريخ يک توسعه
پتروشيمي شيراز بالاخره به بهانه توليد کود شيميايي در سال 1342 افتتاح مي شود و سرآغازي است بر قدم گذاشتن ايران در صنعت پرکاربرد پتروشيمي. درگاه الکترونيکي رسمي پتروشيمي شيراز اين شرکت را اينطور معرفي کرده است «اين شركت در 45 کيلومتري شهر شيراز، در مجاورت رودخانه کر و در نزديکي مرودشت واقع شده است. وسعت شركت 300 هکتار است که از اين مقدار 72 هکتار آن را محوطه صنعتي تشکيل مي دهد. ارتفاع شركت از سطح دريا حدود 1600 متر است. شروع به کار شركت با بهره برداري از 4 واحد توليد آمونياک، اوره، اسيد نيتريک و نيترات آمونيوم و نيز واحد تامين سرويس هاي جانبي(آب، برق، بخار و هواي فشرده) توام بوده و پس از آن با توجه به نياز کشور، طرحهاي توسعه متعددي به مرحله اجرا در آمده است.» پتروشيمي شيراز کم کم توسعه پيدا مي کند و در سال هاي بعد واحدهاي بيشتري از آن به بهره برداري مي رسد و محصولات متنوع تري توليد مي کند. اين يعني پتروشيمي شيراز به کمال مطلوب زمانه اش نزديک و نزديک تر مي شود و رد پاي صنعت پتروشيمي در اقتصاد و زندگي ايرانيان پر رنگ و پررنگ تر به نظر مي رسد. درگاه رسمي الکترونيکي شرکت پتروشيمي شيراز در ادامه آورده است« اولين طرح توسعه شركت با بهره برداري از واحد سوداش در سال 1352 به مرحله اجرا در آمد و سپس در سال 1355 با احداث واحدهاي STPP و DAP روند توسعه ادامه يافت. يكي از بزرگترين طرحهاي توسعه شركت در سال 1364 به مرحله بهره برداري رسيد. در اين طرح واحدهاي جديد توليد آمونياک، اوره، اسيد نيتريک و نيترات آمونيوم با ظرفيتي معادل 10 برابر واحدهاي قديم به همراه واحدهاي کلر آلکالي، متانول، پرکلرين و آرگون به ترتيب طي سال هاي 1367 و 1369 و 1372و 1373 به بهره برداري رسيدند. با ادامه روند توسعه و به دنبال خارج ساختن واحدهاي قديمي از چرخه توليد، طرح اوره و آمونياك سوم پتروشيمي شيراز در سال 1395 به بهره برداري رسيد.»
سازه هاي تاريخي
گاهي هست که خود اشياء، زبان به سخن مي گشايند و از تاريخ شان حرف مي زنند. اگر خوب بشنويم و گوش هايمان را تيز کنيم، سازه هاي صنعتي نيز با ما حرف ها دارند. حالا و از پس سال هاي فعاليت پير پتروشيمي هاي ايران، بخش هايي از آن به زبان گوياي تاريخي تبديل شده است که روايت تلاش مردان و زنان اين خاک را براي آباداني اش را فرياد مي کند.
سال 1394 مهدي فهام رئيس وقت مجتمع پتروشيمي شيراز به عنوان نخستين مجتمع پتروشيمي کشور و خاورميانه حرف هاي جالبي درباره تاريخي شدن بخش هايي از اين شرکت دارد، او با اشاره به قدمت صنعت پتروشيمي در ايران و اهميت تاريخي پتروشيمي شيراز در مصاحبه اي مي گويد«نسل جديد بايد بداند که در زمان هايي که اين واحدها به بهره برداري رسيد و اين صنعت نضج گرفت، توليد با چه شرايطي و چه مشقاتي انجام مي گرفت. بنا بر اين قدر پيشرفت هاي کشور و قدر خودشان را بدانند و يادشان باشد که گذشتگاني بودند که اين ميراث را براي ما به يادگار گذاشتند. واحد آمونياک يک مجتمع پتروشيمي شيراز حدود 52 سال پيش، به بهره برداري رسيد، با اين وجود بخشي از تجهيزات آن هنوز کاربرد دارند و جرقه تفکر بيشتر را در اذهان همکاران ما و جوان هايي که امروز به ما ملحق مي شوند، خواهد زد. در مورد تجهيزات مجتمع هاي پتروشيمي و بويژه پتروشيمي شيراز که نخستين مجتمع پتروشيمي کشور است و در سال 1342 به بهره برداري رسيده، بايد بگويم که شايد برخي از تجهيزات آن را فقط بشود در موزه هاي شرکت هاي سازنده پيدا کرد. در حالي که ما اين تجهيزات را در واحدها داريم».
خواندن روايت ابوالقاسم گلدان، رئيس پيشين واحدهاي گاز آمونياك که از 1342 در پتروشيمي شيراز مشغول به کار شده است هم خالي از لطف نيست. او در نشستي که سال 1397 برگزار شده است به نکات جالبي درباره تاريخ پتروشيمي شيراز اشاره مي کند«مجتمع پتروشيمي شيراز بيانگر تاريخچه صنعت پتروشيمي در ايران است و نشان مي دهد كه چگونه توليدات اين مجتمع از 130 تا 150 تن در روز، اكنون به سه هزار تن رسيده است. اين تاسيسات ابتدا با نام كارخانه كود شيميايي شيراز در سال 1341 و زير نظر وزارت صنايع و معادن آن زمان، راه اندازي شد و در سال 1344 به زيرمجموعه شركت ملي نفت ايران انتقال يافت.»
ابوالقاسم گلدان از همکاري اولين هاي صنعت نفت ايران هم سخناني مي گويد و يادي از پالايشگاه آبادان مي کند: «كارخانه كود شيميايي شيراز از همان بدو تاسيس نيز از نيروي انساني و امكانات پالايشگاه آبادان كمك مي گرفت و پس از واگذاري به شركت نفت و راه اندازي فازهاي 2 و 3 اين كارخانه به مجتمع پتروشيمي شيراز تغيير نام يافت. برخي واحدهاي مجتمع پتوشيمي شيراز تا سال 1395 فعال بود و با راه اندازي تاسيسات جديد در فازهاي 2 و 3 اين مجتمع، فاز يك از خط توليد خارج شد. در بسياري از كشورها نظير روماني، نخستين واحدهاي پتروشيمي به عنوان ميراث و تاريخچه اين صنعت حفظ و نگهداري شده است، مجتمع پتروشيمي شيراز نيز آغاز صنعت پتروشيمي در ايران است كه اكنون بسيار گسترده شده و نقش مهمي در صنايع كشور دارد».
دوگل در شيراز
شايد بد نباشد براي حسن ختام نيم نگاه مان به پتروشيمي شيراز بدانيم که يک شرکت فرانسوي به نام «انسا» پيمانکار اصلي اين مجتمع پتروشيمي بود و در مراسم افتتاح آن ژنرال دوگل فرانسوي حضور داشت. اين حضور نشانگر موقعيت راهبردي اين واحد صنعتي در صنعت پتروشيمي خاورميانه داشت. شايد هم آن روزها فرانسوي ها مي خواستند از امريکايي ها و انگليسي ها عقب نيفتند، اما هر چه بود، دست تواناي ايرانيان با خودباوري و خود اتکايي توانست امانتي به نام پتروشيمي شيراز را به سلامت و اقتدار و با توسعه هر چه بيشتر تا کنون حفظ کند و نام آن را در تاريخ صنعت پتروشيمي ايران و خاورميانه درخشان و درخشان تر سازد.