پژوهشکده علوم زمین قطب اكتشاف منابع نامتعارف كشور
مشعل پژوهشكده علوم زمين در پژوهشگاه صنعت نفت شامل سه بخش زمين شناسي، ژئوفيزيک و ژئوشيمي مي شود و داراي يک ماموريت کاملاً مشخص با عنوان مطالعات اکتشافي منابع هيدروکربني است، بنابراين وجود اين پژوهشكده با ساختار و ماموريت ذکر شده، از الزام هاي پژوهش و توسعه صنايع بالادستي بوده و حلقه اصلي و آغازين اکتشافات هيدروکربني به شمار مي رود. به سراغ بيژن بيرانوند، رئيس پژوهشكده علوم زمين پژوهشگاه صنعت نفت رفتيم و از او در خصوص ساختار اين پژوهشكده پرسيديم.
پژوهشکده علوم زمين از چه سالي و با چه ساختاري شروع به فعاليت کرد؟
پژوهشكده علوم زمين تا قبل از سال 1379 صرفا با محوريت گروه پژوهش ژئوشيمي و همکاري کارشناساني از زمين شناسي و ژئوفيزيک فعاليت داشت و از اين سال به بعد، با تشکيل دو واحد زمين شناسي نفت و ژئوفيزيك شکل منسجم تري به خود گرفت تا اينکه در سال 1385 ساختار استاندارد اخير خود را آغاز کرد.
اگرچه اين ساختار در نگاه اول، مشخصات يک ساختار وظيفه اي را نشان مي دهد؛ اما متناسب با راهبردهاي پژوهشي و عملکرد خود، بخوبي نشان داده است که داراي ساختاري مرکب و متشکل از ساختارهاي وظيفه اي، ماتريسي و پروژه محور است. به عنوان مثال با اجراي پروژه هاي سطح يک، ساختار پروژه محور را نمايش مي دهد، در اجراي اغلب پروژه هاي سطح دو به صورت ماتريسي عمل مي کند و در بخش خدمات فناورانه ساختاري با عملکرد وظيفه اي از خود نشان مي دهد. چنين ساختاري، انعطاف و قابليت لازم در اجراي راهبردهاي فناورانه سازمان، پويايي و قدرت رقابت با رقباي داخلي و خارجي را به اين پژوهشکده بخشيده است.
جايگاه اين پژوهشكده در پژوهشگاه صنعت نفت به چه صورت است؟
بررسي آماري انجام شده روي داده ها و اطلاعات 13 سال گذشته (1384 تا 1397) پژوهشگاه نشان مي دهد كه پژوهشكده علوم زمين با داشتن حداکثر 4 درصد نيروي انساني کل پژوهشگاه، با اختصاص 28 درصد از مبلغ کل قراردادهاي اين سازمان به خود، بيشترين مشارکت ممکن را در عملکرد پژوهشي و جذب مشتري داشته است. اين پژوهشكده با ايجاد نوآوري در فعاليت هاي مرتبط در بازه زماني ذکر شده، ضمن افزايش دو برابري سبد مشتريان، با داشتن بالاترين سرانه عملکرد، سال ها رتبه نخست کارآيي موثر را در پژوهشگاه به خود اختصاص داده است. همچنين بيش از 95 درصد درآمد اين پژوهشكده از محل پروژه هاي پژوهشي بوده و اصولاً خدمات فناورانه قابل انجام در آن نيز در خدمت پروژه هاي پژوهشي است. بنابراين مهمترين وجه تمايز اين پژوهشکده، پژوهشي و متقاضي محور بودن پروژه ها و طرح هايي است که دائم در حال تحول و تکامل هستند.
فعاليت هاي سطح يک پژوهشکده شامل چه فعاليت هايي مي شود؟
فعاليت هاي سطح يك پژوهشکده ما شامل پروژه ها يا طرح هاي چند بعدي و تلفيقي است كه صرفاً بر اساس منابع و توانمندي هاي داخلي پژوهشکده به طور کامل قابل اجراست و به ايجاد شبکه و استفاده از منابع و قابليت هاي خارج از پژوهشکده نياز دارد.
ويژگي شاخص اين دسته فعاليت ها، انتقال دانش، تكنولوژي و افزايش توانمندي کارکنان اين مجموعه است. به طور مثال، کسب دانش و تكنولوژي لازم در زمينه شناسايي منابع نامتعارف هيدروکربني (شيل و هيدرات گازي)، ساخت مدل ديناميک حوضه و سيستم هاي هيدروکربني و ساخت مدل يکپارچه افق هاي مخزني در مقياس ناحيه اي، از مهمترين دستاوردهاي اجراي چنين طرح هايي در پژوهشکده علوم زمين است.
طول مدت اجراي اين طرح ها غالباً بيش از سه سال بوده و متناسب با حجم و گستردگي فعاليت هاي مربوط گاهي تا پنج سال هم به طول مي انجامد. بنابراين طرح هاي اخير را مي توان به نوعي فرا مديريتي دانست که براي انجام موفق آنها بايد برنامه ريزي، اجرا، نظارت و کنترل بر اساس اصول مديريت پروژه باشد تا با تغييرات مديريتي، دچار هيچ گونه مشکلي نشوند.
تقسيم بندي پروژه ها بر اساس چه شاخص هايي انجام مي شود؟
نوآوري، ايجاد شبکه، خلق فناوري، انتقال دانش و تکنولوژي همراه با تامين منافع سازمان، مهمترين شاخص هاي تفکيک اين سطح فعاليت هاست.
چند پروژه رتبه يك انجام شده يا در حال انجام است؟
اين نوع پروژه هاي پژوهشکده علوم زمين از سال 1390 آغاز شد که شامل طرح مرواريد خليج فارس، طرح هيدارت گازي، طرح دشت آبادان و طرح شيل هاي گازي است. تمامي اين طرح ها با موفقيت به پايان رسيده و بتازگي طرح هيدرات گازي 2 نيز آغاز شده است؛ البته 2 طرح از نوع طرح مرواريد خليج فارس در مرحله تصويب خواهي و يک طرح از گروه منابع نامتعارف نيز در مرحله پيشنهاد پروژه داريم.
در طرح مرواريد چه اقدام هايي از سوي پژوهشگاه صنعت نفت اجرايي شده است؟
طرح مرواريد خليج فارس که براي اولين بار در کشور اجرا شد، بزرگترين پروژه مدل سازي حوضه و سيستم هاي هيدروكربني در منطقه خاورميانه و از نظر پيچيدگي، وسعت و ابعاد جزو پنج پروژه اول دنيا در نوع خود است. كارفرماي اين طرح، شركت نفت فلات قاره ايران و اسپانسر اصلي آن نيز شركت ملي نفت ايران بود كه با حمايت پژوهش و فناوري شركت ملي نفت ايران انجام شد.
طبيعتاً برآورد كمي و كيفي همه منابع هيدروكربني در ناحيه خليج فارس و درياي عمان، مهمترين خواسته شرکت نفت فلات قاره ايران از انجام اين طرح بود. از اين رو بنا به اهميت موضوع و همچنين جديد بودن نوع کار در ايران، اين طرح با همکاري دو شركت اصلي صاحب دانش و تکنولوژي مرتبط آغاز شد و در کنار آنها دو تيم داخلي روي دو نرم افزار تخصصي مدل سازي به منظور انتقال دانش مشغول به کار شدند که خوشبختانه آمادگي لازم براي اجراي کارهاي مشابه در پژوهشکده احساس مي شود.
در ساير بخش ها نيز از توانايي و قابليت هاي موجود در داخل پرديس و گاه از شركت هاي صاحب نام داخلي استفاده شده که در اين بين، پژوهشكده علوم زمين با توجه به منابع و توانمندي هاي موجود، بسياري از فعاليت هاي پژوهشي طرح را در گروه هاي ژئوشيمي، ژئوفيزيك و زمين شناسي به انجام رساند و در نهايت با رضايتمندي کارفرما و شناسايي منابع عظيمي از گاز و نفت به پايان رسيد.
اين طرح بزرگ پژوهشي طي دو سال پياپي در نمايشگاه بين المللي نفت تهران حضوري فعال داشت و در سال 1396 به عنوان طرح پژوهشي برتر شرکت ملي نفت ايران شناخته شد. نتايج نهايي طرح مرواريد خليج فارس، ارائه تجارب حاصل از آن به ساير شرکت هاي اکتشافي و عملياتي و همچنين رضايتمندي مقامات عالي رتبه وزارت نفت از عملکرد پژوهشگاه صنعت نفت، باعث تکرار آن در ساير حوضه هاي نفتي کشور خواهد شد.
آيا مي توان نتايج كاربردي و عملياتي اين پروژه را در ديگر طرح هاي مشابه مورد استفاده قرار داد؟
قطعاً مي توان اين کار را انجام داد و بر همين اساس از سال 1394 نتايج كلي و پيشرفت هاي به دست آمده از اين طرح، براي مديران و کارشناسان شركت ملي مناطق نفت خيز جنوب، مديريت اكتشاف و شركت ملي نفت مناطق مركزي ايران ارائه و پيشنهاد فني انجام طرح هاي مشابه براي اين شركت ها در حوضه هاي تحت مديريت آنان نيز ارسال شد كه خوشبختانه با استقبال روبه رو بوده که اميدواريم در آينده نزديك شاهد اجراي آن در ساير حوضه ها باشيم.
پروژه هاي ديگري که در سطح يك انجام شده است ، كدامند؟
طرح ديگري كه در اين سطح انجام شده، پروژه هيدرات گازي بود. يكي از دلايلي كه باعث مطرح شدن اين پروژه در سطح ملي و بين المللي شده، كشف ذخاير عظيم منابع نامتعارفي از نوع هيدرات گازي در درياي عمان براي اولين بار در كشور بود. اين نتايج ارزشمند از يک طرف و رضايتمندي كارفرماي آن (مديريت اكتشاف) از سوي ديگر باعث علاقه مندي طرفين بر اجراي طرح هيدرات گازي 2 شد.
از ديگر طرح هاي سطح يک مي توان به مدل سازي يكپارچه افق هاي مخزني گروه بنگستان در دشت آبادان اشاره کرد. اين طرح نيز علاوه بر مدل سازي سه بعدي محيط رسوبي افق هاي مورد مطالعه، موفق به انجام مدل سازي مخزني مبتني بر چينه شناسي سکانسي پايه لرزه اي براي اولين بار در کشور شده است.
پژوهشگاه چه اقدام هايي در زمينه مطالعات منابع نامتعارف انجام داده است؟
چهارمين طرح سطح يك پژوهشکده علوم زمين، در زمينه منابع نامتعارف هيدروكربني است كه اين طرح نيز براي اولين در ايران انجام شد. موضوع مورد مطالعه در اين طرح، شناسايي و ارزيابي منابع شيل گازي در ناحيه لرستان بود که از سوي مديريت اكتشاف (کارفرما) و پژوهشگاه صنعت نفت (مجري) با محوريت پژوهشکده علوم زمين انجام شد. اين طرح از تمامي ويژگي هاي طرح سطح يک، بخصوص شبکه قوي داخلي و بين المللي برخوردار بود که در شهريور ماه 1397 با رضايتمندي بالاي 95 درصدي کارفرما به اتمام رسيد. خوشبختانه اجراي دو طرح موفق هيدرات گازي و شيل هاي گازي و ادامه اين مطالعات با هيدرات 2 و پيشنهادهاي فني ديگر در زمينه شيل گازي، شيل هاي نفتي و گازهاي محبوس در زغال سنگ ها در 10 سال اخير از سوي پژوهشكده علوم زمين، زمينه تحقيقاتي مناسبي را در اين ارتباط فراهم و ما را به قطب اصلي اکتشافات منابع نامتعارف کشور تبديل کرده است.
پژوهشکده چه برنامه اي براي استفاده از نتايج اين طرح ها دارد؟
همانطور که قبلاً نيز اشاره شد، بخشي از چشم انداز پژوهشكده علوم زمين طي چهار سال پيش رو، رساندن اين چهار حوزه فعاليتي به سطح استاندارد و مجهز کردن خود به توانمندي هاي لازم در زمينه هاي فني و تكنولوژيكي مرتبط، به منظور ارائه در سطح بين المللي است. قطعاً متخصصان و همکاران پرتلاش ما در پژوهشكده علوم زمين به اين سطح از خودباوري رسيده اند که ما مي توانيم در زمينه ارائه خدمات فني به كشور هاي همسايه، پيشگام باشيم.
اشاره اي هم به پروژه ها و طرح هاي سطح 2 داشته باشيد.
اين دسته از پروژه ها که همسو با سياست هاي سازمان هستند نيز در هر يك از گروه هاي پژوهشي و يا با همکاري دو يا هر سه گروه پژوهشي متناسب با تخصص و توانمندي هاي موجود تعريف شده و قابليت اجرا دارند. پروژه هايي از قبيل مطالعات زمين شناسي دشت گنبد و گرگان با شرکت نفت خزر، مطالعات زمين شناسي دشت مغان با مديريت اکتشاف، مطالعات ژئوشيمي ميادين چلينگر، گرنگان و شادگان با مناطق نفت خيز جنوب، ارزيابي ژئوشيميايي نمونه هاي چاه هاي اکتشافي با مديريت اکتشاف و مطالعه پيشرفته ژئوفيزيكي ميدان ابوذر با شرکت نفت فلات قاره ايران از نمونه هاي در حال انجام است. با استناد به عملکرد 18 ساله اين مجموعه پژوهشي، گروه پژوهشي زمين شناسي نفت علاوه بر ايفاي نقش اصلي در طرح هاي سطح يك پژوهشکده، بيشترين پروژه هاي پژوهشي سطح دو (50 پروژه) را به نيز به انجام رسانده است.