با تکايا و حسينيه هاي تاريخي ايران آشنا شويد پیوند تاریخ و دیــــــن
مشعل- ايرانيان در طول تاريخ همواره براي محرم و سالار شهيدان سنگ تمام گذاشته اند و در عزاي نوه گرامي پيامبر اسلام(ص) و ياران شهيدش عزاداري کرده اند. عزاداري براي امام حسين(ع) به قدري نزد ايرانيان اهميت دارد که جا و مکان خاصي نيز براي آن مشخص کرده اند. تکايا و حسينيه ها در جاي جاي کشورمان ميعادگاه عاشقان ثارالله بوده اند و همه ساله آيين باشکوهي در اين مکان ها برگزار مي شود؛ مکان هايي مقدس که به گواه تاريخ چند صد سال است شاهد اشک و ماتم علاقه مندان به امام سوم شيعيان و ياران دشت نينواست. تکايا و حسينيه هايي که تاريخي شدن بر پيشاني آنها حک شده است؛ مکان هايي که پيوندگاه دين، هنر و تاريخ است. در ادامه با برخي از اين تکايا آشنا مي شويد.
تکیه امیرچخماق
تکيه اميرچخماق، از جاذبه هاي تاريخي شهر يزد مربوط به قرن نهم هجري است. اين تکيه و مجموعه ساختما ن هاي اطراف آن به دست جلال الدين اميرچخماق تيموري، حاکم وقت شهر يزد ساخته شده است. در شهر يزد، تکيه ها و حسينيه ها اکثرا در مراکز محلات و در کنار مسجد، بازار، کاروانسرا، حمام، آب انبار و غيره به صورت مجموعه هاي محله اي و داراي ساختاري پله اي در يک ضلع و در ساير وجوه به شکل رواقي 2 طبقه يا گاهي يک طبقه شکل گرفته است که تکيه اميرچخماق نيز از اين قاعده مستثني نيست و از همين الگوي ساختاري پيروي مي کند. تکيه امير چخماق مرکز شهر يزد و در شرق ميدان امير چخماق واقع شده است. در همسايگي هاي اين اثر تاريخي، ورودي بازار حاجي قنبر (که در غرقه مياني بنا قرار دارد) و راسته بازار (در پشت تکيه) واقع شده است. ورودي آب انبار در يکي از غرفه هاي ضلع غربي تکيه قرار دارد و حمام چخماق و کاروانسراي بافتي ها در سمت غرب تکيه و کاروانسراي شعبان در سمت راست تکيه، يا همان بخش شمالي ميدان، واقع شده است. مراسم نخل برداري از ويژگي هاي منحصر به فرد از ميان مراسم ويژه محرم و عزاداري در يزد محسوب مي شود که با همکاري و همدلي اهالي در تمام مراحل مراسم، از کمک مالي گرفته تا کمک در تزئين و عَلَم کردن و حمل آن در روز عاشورا و . . . برگزار مي شود. زرتشتيان يزد نيز در ساختن نخل ها، همياري و همکاري دارند. آنها حضرت سيدالشهدا (ع) را همسر شهربانوي ايراني دانسته و براي ايشان احترام و ارادتي خاص قائل هستند. تکيه امير چخماق داراي دو منار است که در يک بر حسينيه واقع شده اند. هنگام سوگواري و نخل برداري، حاکم در غرفه شاه نشين و بانوان در ديگر غرفه ها تکيه مي زدند و به تماشاي مراسم مي پرداختند.
تکیه نفرآباد
اين تکيه در شهرري و در منطقه 20 در محله نفرآباد قرار گرفته است. محله نفرآباد در ضلع جنوب شرقي حرم حضرت عبدالعظيم قرار دارد و هسته اوليه شهرري امروزي است که پايه آن در زمان شاه طهماسب صفوي گذاشته شد و ساختن حصار طهماسبي و نخستين تکيه تهران نيز به همان دوران بازمي گردد. تکيه نفرآباد در مرکز اين محله واقع شده است. سردر تکيه، کاشي کاري است. روي اين کاشي کاري ها لحظه شهادت حضرت علي اکبر(ع) نقش بسته است. نماي بيروني ديوارها آجري است. خيمه سفيد تکيه بزرگ و تاريخي نفرآباد بعد از سيصد و اندي سال هنوز هم در اول ماه محرم بالا مي رود. در حدود 400 سال پيش عده اي از نفرآبادي ها ستون خيمه اي را براي عزاداري سالار شهيدان برافراشتند که پس از گذشت سال هاي سال هنوز هم پابرجاست. اينجا قديمي ترين تکيه باقي مانده تهران امروز است. هيئت عزاداري اين تکيه به نام حضرت علي اکبر(ع) است، اما اهالي آن را با همان نام «تکيه نفرآباد» مي شناسند. به نقل از اهالي و بر اساس وقفنامه موجود و تأييديه آستان حضرت عبدالعظيم حسني(ع)، تکيه نفرآباد در سال 1060 هجري قمري يعني حدود صد سال بعد از نخستين حصارکشي پيرامون تهران ساخته شده است. حتي قديمي هاي محله هم نمي دانند که اين تکيه از آن زمان تا به حال چندين بار بازسازي و مرمت شده است. نصيربک فرزند محمدباقر عطارباشي از واقفان قديمي تکيه نفرآباد است. حتي گفته مي شود نصيربک نخستين شخصي بود که ساختمان آن را بنا کرد. هم اکنون سه دانگ تکيه به نام دختر مرحوم غلامعلي خان نصيري است. غلامعلي خان، نوه نصيربک بود. اين خانواده به صاحب جمع هم معروف بودند. سه دانگ ديگر آن هم وقف است. علاوه بر ايام سوگواري ماه محرم که شامل سه دهه است و آيين مذهبي ديگر، تکيه نفرآباد شب هاي جمعه برنامه دارد و آيين عزاداري در آن شامل تعزيه خواني، نوحه خواني و سينه زني است.
حسینیه اعظم
حسينيه اعظم زنجان و گرمابه تاريخي آن در جنوبي ترين بخش بافت قديمي شهر زنجان و در محله اي معروف به همين نام واقع شده که در گذشته مشرف به دروازه جنوبي شهر – دروازه قلتوق – بوده است. اين حسينيه يکي از بناهاي قديمي و تاريخي زنجان است که از قديم مرکز تجمع عزاداران و حسينيان بوده است . البته اين بنا در هجوم حوادث زمان چندين بار تخريب و ويران شد، اما به دليل ارادت خاص مردم منطقه در مراحل مختلف بازسازي و مرمت شد. منابع مستند و مشخصي از تاريخ بنا و بانيان اين محل در دست نيست، اما اطلاعاتي که از تاريخ و فرهنگ شفاهي به دست آمده، حاکي از آن است که قدمت تاريخي مسجد به اوايل دوران صفويه و حتي قبل از آن يعني به دوران نخستين اسلامي مي رسد( البته در آن زمان به صورت تکيه اي بوده که بعد از بازسازي در دوران قاجار بافت مسجد نيز اضافه شده است). بنا بر روايتي، وقتي دو برادر حسن و احمد از خاندان آل بويه بر بغداد تسلط يافتند و المستکفي بيست و دومين خليفه عباسي را معزول کردند، حسن يکي از برادران ولايات همدان و زنجان را تصرف کرد و حکومت اسلامي شيعي را در آنها نهاد. آل بويه طبق روايات تاريخي، مذهب تشيّع داشتند و آن را ترويج مي کردند. صاحب بن عباد و ديگر علما و عرفا در زمان اينان به تدوين کتب خود پرداختند و دين و دانش در عصر آل بويه با هم سازش يافت. جمعيت اخوان الصفا در زمان آنان تشکيل و حلقه هاي درس در مساجد، تکايا و مشاهده و زوايا ايجاد شد و آموزش زبان عربي، اخبار و احاديث و قرآن رواج يافت. شاردن نيز در سفرنامه اش درباره اين حسينيه تاريخي نوشته است: «بزرگان صوفيه، حسينيه ها را محل برپا داشتن شعائر طريقت هاي شريف خود قرار دادند و در هر شهر، حسينيه اي را براي برگزاري مراسم عزاداري قرار مي دادند.»
تکیه ارشاد علیا
شهر نطنز با برخورداري از چهار تکيه قديمي براي برگزاري تعزيه، يکي از مراکز مهم پايتخت تعزيه ايران محسوب مي شود. شهر نطنز در ميانه راه کاشان به اصفهان قرار گرفته است و با چهار تکيه قديمي، يکي از شهرهايي محسوب مي شود که قديمي ترين تکيه ها را در خود جاي داده است. هرکدام از اين تکيه ها قدمتشان به دوران قاجار بازمي گردد. از ويژگي هاي اين تکايا اين است که به سبک تکيه تهران ساخته شده اند و هر ساله در ماه محرم، پذيراي عزاداران حسيني هستند، اما تکيه ارشاد عليا در ميان اين چهار تکيه قديمي تر و تاريخي تر است. مردم نطنز در شب اول ماه محرم اقدام به برگزاري مراسمي با عنوان جاروکشي مي کنند. آنها اين مراسم را در حسينيه تاريخي «ارشاد عليا» که در مرکز شهر قرار گرفته است، انجام مي دهند. پيرغلامان حسيني شهر نطنز در قالب مراسم جاروکشي با لباس هاي يکسان جارو در دست مي گيرند و با نواي «محرم آمد، ماه غم آمد»کف حسينيه هاي شهر را جارو مي کنند و در اين مراسم نخل ها و بيرق هاي عزاداري آماده مي شوند. يکي ديگر از آيين هاي عاشورايي که در نطنز برگزار مي شود، نخل گرداني است. درواقع نخل گرداني مراسمي است که در قالب آن عزاداران حسيني يک تابوت چوبي بزرگ را که نمادي از آيين سوگواري ماه محرم در کشور است، حمل مي کنند. البته اين تابوت بزرگ در روزهاي ديگر سال در حسينيه ها و تکايا نگهداري مي شود. مردم شهر نطنز در ايام مختلف مذهبي، مراسم حليم پزان سنتي را نيز برگزار مي کنند. آنها در اين مراسم حليم را به روش سنتي مي پزند، اين مراسم در اکثر محله ها و هيئت هاي شهر يزد برگزار مي شود.
بر اساس وقفنامه موجود و تأييديه آستان حضرت عبدالعظيم حسني(ع)، تکيه نفرآباد در سال 1060 هجري قمري يعني حدود صد سال بعد از نخستين حصارکشي پيرامون تهران ساخته شده است. حتي قديمي هاي محله هم نمي دانند که اين تکيه از آن زمان تا به حال چندين بار بازسازي و مرمت شده است. نصيربک فرزند محمدباقر عطارباشي از واقفان قديمي تکيه نفرآباد است. حتي گفته مي شود نصيربک نخستين شخصي بود که ساختمان آن را بنا کرد
حسینیه چهل دختران
حسينيه چهل دختران نايين نيز همانند ديگر حسينيه هاي تاريخي نايين متشکل از دو قسمت روباز و مسقف است. ميدان يا فضاي روباز حسينيه با نقشة مربع مستطيل ساخته شده – و در اضلاع چهارگانه آن، در دو طبقه، ايوان، صفه ها و غرفه هايي تدارک ديده شده است. ايوان يا شاه نشين حسينيه در ميانه يکي از اضلاع کوچک ميدان قرار گرفته و نماي داخلي آن گچ اندود و با طاق نماسازي و طاقچه سازي و نيز نقاشي هايي تزئين شده است. اين ايوان داراي پوشش طاق و تويزه است. نماي خارجي ايوان با کاشي هاي آبي و سفيد مزين شده که تاريخ نصب آن سال 1226ه.ق است. حسينيه چهل دختران در مرکز تقاطع دو راه قرار گرفته و به همين جهت چهار دهانه آن به معابر عمومي راه دارد. در سال هاي اخير با خريد يکي از خانه هاي مجاور حسينيه، صحن بزرگي براي حسينيه چهل دختران تدارک ديده اند. در اين دو حسينيه و حسينيه هاي تاريخي ديگر نايين، هنوز هم عزاداري هاي باشکوهي برگزار مي شود.
حسینیه باب المسجد
حسينيه باب المسجد نايين در دو طبقه ساخته شده و مشتمل بر صحن مستطيل شکل مياني، چهارشاه نشين يا ايوان در ميانه اضلاع صحن، غرفه ها و صفه ها در دو طبقه، حسينيه سرپوشيده و گنبددار، گنبدخانه مربوط به مزار، سقاخانه، آب انبار و فضاهاي مرتبط ديگر است. فضاي روباز و مياني حسينيه مستطيل شکل و به صورت ميدان يا صحني است که در ميانه هر ضلع آن، ايوان يا شاه نشيني ساخته شده است. پوشش اين ايوان ها به صورت طاق و تويزه است و با تاقچه هايي نماسازي شده اند. در اين حسينيه از قوس هاي جناغي براي نماي شمالي و جنوبي و از قوس هاي بيضوي براي نماهاي شرقي و غربي (به استثناي قوس ايوان ها که جناعي است) استفاده شده است. بر ديوار شاه نشين يا ايوان جنوبي، سنگ نوشته اي به خط نستعليق نصب شده که محتواي آن وقفنامه اي از «حاج طالب» و تاريخ 1310 ه. ق است. سه دهانه اين حسينيه به معابر عمومي راه دارد.