اکتشاف نفت هر روز پیچیده تر از دیروز

اكتشاف يكي از اصلي ترين و در عين حال پيچيده ترين تخصص ها و فعاليت هاي بخش بالادستي صنعت نفت و گاز است. در حال حاضر با توجه به شرايط اكتشاف نفت و گاز در حوضه هاي رسوبي كشور به خصوص حوضه رسوبي زاگرس، عمده عمليات اكتشاف در افق هاي عميق و پيچيده از نظر زمين شناسي نظير افق هاي خاص عميق و در شرايط طاقت فرسا نظير محيط هاي باتلاقي مانند دشت آبادان، مناطق كوهستاني مثل فارس و همچنين مناطق جنگلي مانند آزادگان و مناطق مرزي در حال انجام است و صنعت نفت ایران با توجه به اهميت منابع جديد هيدروكربوري و به منظور جايگزيني بخشي از نفت وگاز توليد شده، در بخش هاي وسيعي از حوضه هاي رسوبي كشور اقدام به برنامه ريزي و تعریف بلوک ها و پروژه هاي اكتشافي جدید كرده است. ایران شامل حدود ٦ حوزه رسوبی است که حدود ٧٥ درصد از وسعت خاکی و آبی این کشور را تشکیل می دهد. در حوزه های رسوبی، ظرفیت های مختلفی وجود دارد؛ برخی نقاط چون زاگرس و خلیج فارس از پتانسیل بالایی برخوردار است، اما برخی نقاط مانند ایران مرکزی و کپه داغ از پتانسیل کمتری برخوردار است و این در حالی است که در بعضی از مکان ها همانند سمنان و طبس هنوز هیچ پتانسیلی مشاهده نشده است، از این رو وزارت نفت ایران تصمیم دارد در صورت رفع تحریم ها در قراردادهای جدید خود در بخش اکتشاف میزان دستمزد و پاداش خود به شرکت های خارجی در بلوک های اکتشافی خود را بر اساس میزان ریسک این شرکت ها پرداخت کند. تاکنون ميدان هاي كشف شده نفتي و گازي در حوضه هاي رسوبي ايران بیش از 250 ميدان بوده و به گفته کارشناسان ذی ربط همچنان شانس کشف منابع نفتی و گازی در این کشور وجود دارد. نرم جهانی شانس اکتشاف نفت و گاز بین 30 تا 50 درصد است در حالی که این رقم در برنامه پنج ساله ایران به 70 درصد رسید. هم اکنون حوضه هاي رسوبي مستعد زايش هيدروكربور در زمان هاي مختلف زمين شناسي در گستره وسيعي از ايران شناسايي شده اند، حوضه هاي رسوبي زاگرس، خليج فارس، كپه داغ و گرگان، ايران مركزي، مغان، خزر و سواحل آن، مكران و درياي عمان و برخي از حوضه هاي كوچك و مستقل به ترتيب جز اولويت هاي اكتشافي منابع هيدروركربوري در ایران به شمار مي روند.

تاریخچه بلوک های اکتشافی در ایران

شرکت ملی نفت ایران در سال 1376 با هدف جلب سرمایه و تسریع در عملیات اکتشافی خشکی و دریا شرکت های خارجی برای مشارکت در طرح های اکتشافی، چارچوب برنامه مناقصات بلوک های اکتشافی را تدوین و به مدیریت اکتشاف ابلاغ کرد. کارشناسان مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران با وجود نداشتن تجربه واگذاری کار به شرکت های خارجی توانستند بلوک های اکتشافی را آماده کنند، اولین مناقصه اکتشافی ایران در اسفند سال 1377 در شهر لندن برگزار شد و طی آن 17 بلوک اکتشافی شامل مغان یک، مغان دو، گرگان، ارس، زواره کاشان، مهر، فارس، سمیرم، فارسی، طبس، اناران، دارا، کیش غربی، کیش شرقی، بندرعباس، هرمز و مکران برای واگذاری به شرکت های خارجی به مناقصه گذاشته شد، 20 شرکت خارجی مانند انی، پترونانس، ادیسون گس، آرکو، او.ان.وی، پریمایر، استات اویل، کارین و هلپرایز، در این مناقصه شرکت و برای حضور در بلوک های اکتشافی مهر، اناران، مونیر، فارسی و قشم اعلام آمادگی کردند. در دور اول مناقصه بلوک های اکتشافی ایران با شرکت او.ان.وی در بلوک مهر، با شرکت ادیسون گس در بلوک منیر و با شرکت استات اویل در بلوک اناران قرارداد بسته شد. در آن زمان قراردادها تنها به انجام عملیات اکتشاف منتهی می شد. در بین بلوک های اکتشافی دوره نخست در بلوک مهر میدان نفتی بند کرخه و در بلوک اناران میدان نفتی آذر اقتصادی اعلام شد که هم اکنون صنعت نفت ایران میدان آذر را به تولید رسانده و در حال برنامه ریزی برای توسعه میدان بند کرخه است.  در سال 1379 تعدادی از بلوک های اکتشافی باقی مانده از دور نخست، برای واگذاری به شرکت های خارجی در تهران برای بار دوم به مناقصه گذاشته شد. در این مناقصه هفت شرکت خارجی شرکت کردند و در نهایت از میان آنها سه شرکت برای 6 بلوک اکتشافی پیشنهاد دادند، شرکت او.ان.جی.سی هند بعد از برنده شدن در مناقصه کار خود را در بلوک فارسی شروع کرد که خوشبختانه در این بلوک ما در میدان فرزاد بی به گاز رسیدیم. در سال 1381 دومین مناقصه بلوک های اکتشافی ایران در تهران برگزار شد، در این دور آبهای سرزمینی ایران از شمال دریای خلیج فارس تا تنگه هرمز به هشت بلوک اکتشافی شامل بوشهر، ایران مهر، دیر، هامون، الوند، فروز، توسن و لارک تقسیم شد و با همان مفاد قرارداد مرحله اول به مناقصه رفت؛ در مرحله دوم مناقصه بلوک های اکتشافی ایران 22 شرکت خارجی حضور یافتند، در این مرحله شرکت پترونانس برزیل برنده بلوک توسن و شرکت رپسول برنده بلوک های ایران مهر و فروز شدند. مدل قرارداد در مرحله سوم مناقصه بلوک های اکتشافی ایران که در شهر لاهه هلند در سال 1382 برگزار شد کمی با دو مرحله قبل تفاوت داشت؛ به طوری که در این مرحله عملیات توسعه به فعالیت های اکتشافی افزوده شد.  روی آوردن ایران به سمت قراردادهای اکتشاف و توسعه مورد استقبال شرکت های خارجی قرار گرفت. در این دور 16 بلوک اکتشافی همچون مغان یک، مغان دو، کوهدشت، کرمانشاه، بیجار، خرم آباد، ساوه، گرمسار، مراوه تپه، طبس، زابل، راز، مکران غربی، سراوان و تمام حوزه های رسوبی پر ریسک ایران به مناقصه گذاشته شد.

در سومین دور مناقصه بلوک های اکتشافی ایران حدود 30 شرکت خارجی حضور داشتند و نمایندگان ایران شرکت ها در شرکت ملی نفت ایران بیش از 247 جلسه معرفی پروژه های اکتشافی داشتند و نهایت برای 6 بلوک اکتشافی پیشنهاد از سوی شرکتهای خارجی ارائه شد. برای بلوک خرم آباد 8 شرکت، بلوک ساوه یک شرکت، بلوک گرمسار یک شرکت، بلوک کوهدشت دو شرکت، بلوک راز یه شرکت و بلوک مکران غربی نیز یک شرکت پیشنهاد دادند که کلا در بین این بلوک ها با شرکت پی.تی.تی بی تایلند در بلوک ساوه، شرکت ساینوپک چین در بلوک گرمسارو با شرکت هیدرو زاگروس (استت اویل) در بلوک خرم آباد قرارداد امضا شد. شرکت های خارجی دوست دارند به صورت طولانی مدت (15 تا 25 سال) در پروژه های نفتی و گازی سرمایه گذاری کنند. براساس قراردادهای اکتشاف و توسعه به شرکت خارجی که عملیات اکتشاف را با موفقیت به اتمام می رساند این شانس داده می شود که بدون برگزار مناقصه جدید در مرحله توسعه نیز حضور داشته باشد. دور چهارم مناقصات اکتشافی نفت و گاز ایران در سال 1385 رقم خورد، در این دور قراردادهای پیشنهادی به شرکت های خارجی نسبت به دوره سوم تفاوت های آشکاری داشت؛ به طوری که مدت زمان عملیات اکتشاف و توسعه به 30 سال ارتقا یافت، ضمن آن که نرخ تنزیل قراردادها نیز از 30 به 20 درصد کاهش یافت. منظور کردن درآمد تولید از میدان های نفت و گاز در گزارش های سالانه مالی شرکت های خارجی یکی دیگر تفاوت های آشکار قراردادهای دور چهارم مناقصه بلوک های نفتی و گازی ایران بود؛ از آن پس شرکت ها می توانستند تا 20 سال این آمار را گزارش های مالی خود بیاورند. حضور شرکت توسعه دهنده میدان های نفتی و گازی به عنوان مشاور در کنار کارفرما نیز، از ویژگی های دیگر این دوره از مناقصات بود، این درحالی بود که بر اساس دور سوم مناقصات شرکت ها بعد از به تولید رسیدن حق حضور طولانی مدت را به هیچ عنوان نداشتند. به طور کلی در دور چهارم 16 بلوک اکتشافی نفت و گاز از نواحی مختلف ایران به مناقصه گذاشته شد. تعداد شرکت هایی که در این دوره حضور یافتند و برای بازدید از بلوک های پیشنهادی به ایران آمدند، حدود 37 شرکت بود. مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران برای این شرکت ها 268 جلسه توجیهی برگزار کرد؛ ازمیان این متقاضیان 11 شرکت پیشنهاد همکاری ارائه کردند. درکل سه بلوک در این دور واگذار شد؛ بلوک دیر به شرکت ادیسون گس، بلوک دانان به شرکت پتروویتنام و بلوگ مغان دو به شرکت مینای کرواسی واگذار شده به خاطر تحریم های بین المللی عدم امکان جا به جایی پول به صورت معلق و نیمه کاره باقی مانده است.

براساس قانون شرکت ملی نفت ایران به جز استان های خوزستان، بوشهر، کهگیلویه و بویراحمد اجازه برگزاری مناقصه در همه جای کشور را دارد، هم اکنون ریسک های اکتشافی در مناطق مختلف متفاوت است، اما در این چهار استان به شدت پایین است؛ به همین دلیل ترجیح می دهیم مناطق و استانی را به شرکت های خارجی برای اکتشاف واگذار کنیم که یا تاکنون اکتشاف نشده یا ریسک بالایی دارد. هم اکنون ایران به 96 بلوک اکتشافی نفت و گاز تقسیم شده است، البته با توجه به بازنگری صورت گرفته در این بلوک ها که با هدف افزایش جذابیت آنها انجام می شود، ممکن است در آینده این تعداد افزایش یابد. در ایران مناطق پر ریسک اکتشافی در کنار مناطق کم ریسک وجود دارد، برخی بلوک ها را خطوط مرزی و مناطق حفاظت شده محیط زیستی قطع کرده و نیاز به اصلاح دارند، به عنوان مثال پیمانکار خارجی ما در بلوک اکتشافی گرمسار در گذشته با مشکلات و موانع محیط زیستی فراوانی روبه رو شد که به همین خاطر قرارداد این بلوک نیمه کاره رها شد. به عبارت دیگر مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران با بازنگری در بلوک های اکتشافی جدید خود علاوه بر افزایش جذابیت های مورد نظر شرکت های خارجی؛ موانع و مشکلات از جمله بوروکراسی اداری پیش روی آنها را نیز رفع می کند.  تاکنون 14 بلوک اکتشافی نفتی و گازی به شرکت های خارجی واگذار شده است؛ البته ناگفته نماند که کارشناسان شرکت ملی نفت ایران از بعد از انقلاب اسلامی ایران در سال 1357 تا کنون در کنار شرکت های خارجی در بلوک های اکتشافی و مناطق نفت خیز ایران فعالیت کرده اند. با خروج شرکت ها و کارشناسان خارجی از ایران فعالیت های اکتشافی توسط مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران انجام شده و خوشبختانه از آن زمان تاکنون این مدیریت ساختمان های زمین شناسی بزرگی با ذخایر نفتی و گازی عظیم مانند میدان نفتی آزادگان اکتشاف کرده است. یکی از اهداف مهم ایران در بازنگری قراردادهای نفتی خود جذب فناوری روزآمد دنیاست، از این رو یکی از شروط این قراردادها دخیل بودن شرکت های ایرانی خصوصی در کنار شرکت های خارجی است تا در آینده شرکت های ایرانی بتوانند تبدیل به شرکت های بین المللی شوند.

رونق اکتشاف نفت و گاز در ایران

آمارها حاکی از آن است که میزان ذخایر قابل برداشت هیدروکربور مایع ایران، طی 43 سال گذشته با وجود برداشت هایی که صورت گرفته، افزایش یافته و به بیش از ۱۶۰.۱۲ میلیارد بشکه رسیده است. ایران بر اساس اعلام سازمان زمین شناسی آمریکا (USGS)، از حیث برخورداری از ظرفیت های اکتشافی، پس از عراق و روسیه در رتبه سوم جهان قرار گرفته است.

درمجموع 390 مخزن نفتی و گازی در کشور شناسایی شده که 258 مورد آن نفتی و 132 مورد آن گازی هستند، از مجموع این مخازن 171 مورد توسعه پیدا کرده و 209 مورد توسعه پیدا نکرده است. در بین 258 مخزن رزرو 141 مورد توسعه یافته و 117 مورد توسعه پیدا نکرده است (45 درصد). همچنین از 132 مخزن گازی 30 مخزن توسعه پیدا کرده و 102 مخزن توسعه نیافته است(77 درصد) و این اعداد نشان می دهد که جریان اکتشاف در کل کشور از جریان تولید و توسعه جلوتر است.

در سه سال اخیر عملیات 15 چاه اکتشافی را آغاز و با ریسک بالایی به پایان رسیده است. ضریب موفقیت در این مدت به طور متوسط 60 درصد بوده و در سال گذشته این ضریب به طور چشمگیری افزایش پیدا کرد و تقریبا در سال 97 و 98 تمام چاه هایی که به اتمام رسیده، موفقیت آمیز بوده اند. اکتشافات مرزی و مشترک هموارده در اولویت بوده اند و از زمستان 97 تاکنون درهر فصل یک کشف داشته ایم. کشف میدان مینو در جزیره مینو و یک میدان گازی در استان فارس که به زودی جزئیات آن از طریق مسئولان وزارت نفت اعلام خواهد، از جمله این اکتشاف های جدید بوده اند. همچنین در تابستان با حجم قابل توجهی از اکتشافات در جنوب غرب کشور رو به رو خواهیم بود که به ذخایر نفت قابل استحصال اضافه خواهد شد.

فعال بودن حوزه اکتشاف در صنعت نفت ایران دو پیام اساسی دارد؛ نخست اینکه صنعت نفت کشور ما زنده و سرحال است، زیرا اکتشاف، کسب وکاری دیربازده، همراه با ریسک بالا و سرمایه گذاری زیاد است که پس از مدت طولانی به نتیجه می رسد، بنابراین وقتی صنعت نفت ایران روی اکتشاف سرمایه گذاری می کند، پیامش این است که به آینده خود امیدوار است. دوم اینکه با وجود تمام تحریم ها و سختگیری های صنعت نفت چنین موفقیتی حاصل شده است و نشان می دهد ما تسلیم نشده ایم.

منابع هیدروکربوری که سالانه جایگزین می شود

 بر اساس آماری که مدیریت اکتشاف شرکت ملی نفت ایران سال گذشته ارائه داد، سرعت جایگزینی اکتشاف نسبت به نفت وگاز تولید شده در ایران در دو دهه گذشته مطلوب بوده، به طوری که در این مدت در حوزه گاز، به ازای هر ۱۰۰ واحدی که تولید شده، ۱۸۰ واحد جایگزین شده است، همچنین ۷۰ درصد نفت تولید شده در این ۲۰ سال نیز با اکتشافات جایگزین شده است.

تاکنون حدود ۶۰ درصد پهنه کشور تحت مطالعات اکتشافی قرار گرفته و ضریب موفقیت چاه‎های اکتشافی (تعداد چاه‎های موفق نسبت به تعداد چاه‎های حفر شده) حدود۶۰ درصد است.

نکته قابل توجه دیگر آن است که همزمان با گسترش فعالیت‎های اکتشافی و افزایش ذخایر هیدروکربوری کشور، در توسعه میدان های نفت و گاز به ویژه در میدان های مشترک نیز اقدا م های قابل‎توجهی انجام شده است.

در رأس اکتشافات پس از انقلاب اسلامی، باید به کشف میدان گازی پارس جنوبی (مشترک با قطر) به عنوان بزرگ ترین میدان مشترک گازی در جهان اشاره کرد؛ میدانی که ثبت برداشت روزانه بیش از ۶۰۰ میلیون مترمکعب گاز از آن، ایران را نسبت به قطر از حیث تولید فعلی پیشتاز کرده است.کشف میدان‎های نفتی یادآوران، چنگوله، آذر، بندکرخه، اروند، توسن، پرنج، عسلویه، جفیر، آبان، بینالود، سوسنگرد، سهراب، سپهر، دهلران و یادمان را نیز باید از جمله اکتشاف های پس از انقلاب اسلامی به شمار آورد. همچنین در این مدت می‎توان به اکتشاف های دیگری از جمله کشف میدان‎های تابناک، کیش، خیرآباد، گردان، زیره، منصورآباد، هما، دی، سفیدزاخور، فارسی، اهواز، سفیدباغون، هالگان، فرزاد ب، سومار، توس، سفید، دلاوران، آریا و پازن هم اشاره کرد.کشف گاز در افق خامی میدان بی‎بی‏ حکیمه، کشف نفت در لایه نفتی پارس جنوبی، کشف میدان نفتی و گازی آرش، کشف گاز و میعانات گازی در سازند خامی میدان کرنج، کشف گاز در سازندهای داریان، گدوان و فهلیان میدان مارون، کشف نفت وگاز در افق خامی میدان بینک، کشف میدان گازی لاوان در طاقدیس دهرم، کشف مخزن سروک میدان رامین، کشف مخزن دهرم میدان بلال، کشف مخزن خامی میدان منصوری، کشف مخزن خامی میدان آبتیمور، کشف مخزن گازی فهلیان در میدان اهواز، کشف مخزن گازی ژوراسیک در میدان کوه آسماری، کشف میدان نفتی و گازی بالارود اندیمشک، کشف میدان کوپال جنوب شرقی (مخزن آسماری)، کشف میدان خیام، کشف میدان مهر، کشف میدان سامان، کشف میدان دهلران (مخزن آسماری)، کشف میدان بیستون (مخزن آسماری)، کشف میدان خارتنگ، کشف میدان خسرو، کشف میدان دوستکو، کشف میدان سفیددنگ، کشف میدان چارک-۱، کشف میدان سراب-۱، کشف میدان آریا و کشف میدان سردارجنگل در خزر را هم باید به این فهرست اکتشافی اضافه کرد.

منبع  : ایران پترولیوم