نگاهی به چند کتاب کاربردی برای شناخت تاریخ نفت در ایران و جهان (بخش پنجم)
از پادشاهان نفت تا دولت مصدق
علی بهرامی همه ما خوب می دانیم که چقدر مطالعه می کنیم؟ و خیلی خوب متوجه هستیم که کتاب خواندن چقدر می تواند اوقات فراغت ما را سالم تر و مفیدتر کند. خلاصه اینکه خودمان همه چیز را درباره مطالعه و اهمیت کتابخوانی می دانیم. در این مطلب هم قرار نیست حرف های تکراری به شما تحویل بدهیم. اگر «مشعل» را دنبال کرده باشید، می دانید که یکی از اصلی ترین تلاش های ما در نشریه خودتان، معرفی کتاب های خوب و ارزنده برای خواندن بوده است. موضوع اصلی بخشی از این کتاب ها، تاریخ صنعت نفت در ایران معاصر است؛ موضوعی به غایت چند وجهی، اثرگذار و بسیار مهم که مطالعه درباره آن می تواند شما را علاوه بر شناخت عمیق با تاریخ صنعت نفت ایران، با ابعاد مهمی از تاریخ اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی کشورمان نیز آشنا سازد. این بار هم با ما باشید تا در صفحه تاریخ شما را با برخی کتاب های تاریخ نفت که بهترین نمونه های تاریخ نگاری درباره صنعت نفت ایران هستند، آشنا کنیم. بخش پنجم این مطلب را دنبال کنید.
بیداری اسلامی و اقتصاد سیاسی نفت خاورمیانه
ماه های پایانی سال 1389 خورشیدی منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به سردمداری مردم کشور تونس، شاهد تحولات و جنبش های اجتماعی- سیاسی بود که کم کم وسعت و گستردگی بیشتری گرفت و در آغاز سال 1390 خورشیدی تقریبا تمامی کشورهای منطقه را درگیر خود کرد. رسانه های مختلف از این تحولات، گاه به بیداری اسلامی و گاه به بهار عربی یاد کردند. تحولات پیش آمده، برخی کشورها را چنان دگرگون کرد و تغییرات گسترده ای را در آنها به وجود آورد که اثرات آن تا کنون نیز ادامه دارد. از آنجا که بسیاری از این کشورها نفت خیز بودند، بررسی تاریخی این تحولات از منظر اقتصاد سیاسی نفت، اهمیتی دو چندان یافته است. این کار در قالب کتابی با عنوان «بیداری اسلامی و اقتصاد سیاسی نفت خاورمیانه» نوشته سعید میرترابی به انجام رسیده است. محتوای کتاب اگر چه بسیار تخصصی و دانشگاهی است؛ اما فضایی دارد که عموم علاقه مندان به تاریخ نفت، بخصوص تاریخ اقتصاد سیاسی می توانند از آن بهره ببرند. در بخشی از نوشته پشت جلد کتاب آمده است:«موضوع این کتاب، بررسی میزان تأثیر اقتصاد سیاسی نفت منطقه خاورمیانه، بر جنبش مردمی موسوم به بیداری اسلامی و تأثیر بیداری اسلامی بر تحولات بازار نفت جهان است. نگارنده در این اثر می کوشد تا ریشه ها و عوامل بروز قیام های مردمی در کشورهای عربی خاورمیانه را با توجه به مناسبات موجود در جوامع منطقه، از نظر اقتصاد سیاسی نفت بررسی کند. بررسی ریشه ها و عوامل بروز قیام های مردمی در کشورهای خاورمیانه، تأثیر بیداری اسلامی در تهدید موقعیت متحدان آمریکا در منطقه، تشریح تلاقی آثار عوامل ژئوپلیتیکی و بنیادی بازار نفت و ... از مباحث اصلی مطرح شده در این کتاب است.»
پادشاهان نفت
خاورمیانه و شمال آفریقا علاوه بر اینکه دنیایی از تنوع فرهنگ ها و ادیان و مذاهب است، دنیایی است سرشار از طلای سیاه. طلایی که سیاهی اش، چشم جهانیان را خیره کرده و موجب رقابت های تند و تیز و گاه همکاری هایی ماندگار و تاریخ ساز شده است. کتاب «پادشاهان نفت» نوشته اندرو اسکات کویر با ترجمه غلامرضا کرمیان کوشیده تا روایتگر تاریخ رقابت ها و همکاری های بسیار پیچیده سران کشورهای نفتی در پیش از انقلاب اسلامی ایران باشد. این کتاب جذاب که حالتی راز آمیز و معماگونه نیز دارد، لایه های پنهان روابط پیچیده نفتی را از دل اسناد رونمایی شده و در دسترس همگانی قرار گرفته، نشان می دهد. کتاب «پادشاهان نفت» اگر چه متکی به اسناد منتشر شده است؛ اما بخش مهمی از آن بر ذهن و قلم خاص نویسنده تکیه دارد. مترجم، اثر را بسیار شیوا و روان ترجمه کرده و همین مسأله نیز بر جذابیت هر چه بیشتر آن افزوده است. با خواندن این کتاب پی خواهید برد که آنچه روی صحنه سیاست و روابط بین الملل می گذرد، گاه 180 درجه با آنچه پشت صحنه و وابسته به نفت در جریان دارد، متفاوت است.
پس از یک قرن
اکنون که این گزارش را می خوانید، 113 سال از اکتشاف نفت در ایران گذشته است، یعنی اندکی بیش از یک قرن. این مدت قابل توجه را که عجین شده با تاریخ معاصر ایران است، می توان از زوایای مختلفی بررسی کرد و مورد واکاوی قرارداد. کمتر کتابی، این یک قرن را از زاوایه ای مشخص مانند «توسعه» تحلیل کرده است. این کار در کتاب «پس از یک قرن» نوشته عباس قیومی ابرقویی به بهترین نحو ممکن انجام شده است. این کتاب کوشیده تا توسعه را از منظری تاریخی و در یک قرن صنعت نفت دنبال کند. کتاب به طور کامل تحلیلی است و بر مبنای اطلاعات دقیق صنعتی و اقتصادی نوشته شده است. کتاب دارای دو بخش اصلی است؛ بخش نخست تاریخ توسعه صنعت نفت پیش انقلاب سلامی را دنبال کرده و بخش دوم تاریخ توسعه صنعت نفت و تحولات و ویژگی های آن را پس از انقلاب اسلامی مورد بررسی قرارداده است. نثر روان، تسلط نویسنده بر منابع مهم تاریخی و اقتصادی از مهم ترین ویژگی های این کتاب محسوب می شود. کتاب «پس از یک قرن» را علاوه بر اینکه عموم علاقه مندان می توانند دنبال کنند، دانشجویان رشته های اقتصاد، جامعه شناسی و تاریخ معاصر نیز بهره زیادی از آن خواهند برد.
تاثیرات اجتماعی- فرهنگی نفت
بارها در «مشعل» گفته ایم که نفت، فقط مهندسی و صنعت نیست. صنعت نفت با جامعه، فرهنگ، تاریخ، ورزش و ... خلاصه زندگی و دیدگاه درباره آن بشدت مرتبط است و بر آن تاثیر می گذارد. یکی از مهم ترین حوزه های تاثیرگذاری صنعت نفت در ایران، حوزه فرهنگی – اجتماعی است. اگر می خواهید این مسأله را هر چه بیشتر و بهتر درک کنید و ببینید، توصیه می کنیم کتاب «تاثیرات اجتماعی- فرهنگی نفت» که حاصل گفت و گویی بسیار دقیق، بلند و پژوهشی با احمد کعبی فلاحیه است را بخوانید. در این کتاب، سخن از دنیایی است که نفت می سازد. خواننده با خواندن آن به جهان مردمی می رود که با نفت و برای نفت و در صنعت نفت، جنگیدند، خندیدند، گریه کردند، افتخار کردند و ... خلاصه زیست کردند. این کتاب یک دوره تحقیقاتی در حوزه مطالعات فرهنگی_ اجتماعی نفت است. توصیه داریم علاوه بر عموم علاقه مندان، دانشجویان رشته های مطالعات فرهنگی، جامعه شناسی و ارتباطات اجتماعی این کتاب را دنبال کنند. کتاب « تاثیرات اجتماعی- فرهنگی نفت» را فرهنگ ثابت قدم تدوین و تهیه کرده است.
تاجی بر تارک تاریخ نفت
درباره دولت دکتر مصدق و جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران، کتاب های بسیار زیادی نوشته شده است. کتاب هایی که هر کدام تلاش کرده اند از زاویه ای خاص و البته به طور عمومی، این نهضت را مورد بررسی و تحلیل قرار دهند؛ اما کتاب «تاجی بر تارک تاریخ نفت» نوشته علی اکبر تقی پور، کوشیده است تا دایره و میدان تحقیقات تاریخی خود را، محدودتر و مشخص تر کند و به جزییات بیشتر و دقیق تری از جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران بپردازد. این کتاب 28 ماه دولت مصدق را بررسی کرده و از بیان حواشی تاریخی و کلی گویی هایی که گاه تنها تعداد صفحات کتاب های تاریخی را می افزایند، دوری کرده است. «تاجی بر تارک تاریخ نفت» دنبال بررسی روابط درون دولت مصدق، تاثیرات و تحولات بین المللی بر دولت او و روابط دربار و مخالفان دولت او متمرکز است؛ چون دایره بحث کتاب محدودتر در نظر گرفته شده، بنابراین موضوعات و مسائل دقیق تر و جزئی تر مورد بررسی قرار گرفته اند. همچنین کتاب نگاه دقیقی به تحولات پس از 30 تیر 1331 دارد و تمامی اسناد را مورد بررسی قرار داده است. خواندن این کتاب می تواند بخوبی شما را با جزییات دولت مصدق و تحولات و اتفاقات زمانه او که صنعت نفت ایران در کانون آن قرار داشت، آشنا کند.