در گفتوگوي«مشعل» با سرپرست پروژه GIS خطوط لوله و مخابرات نفت ايران مطرح شد؛
«سامانه اطلاعات جغرافيايي»پشتوانه مديريت بحران
عباسعلي حسين پور* اگر از متخصصان Geographic Information System (GIS) بپرسيد که چه کاري انجام ميدهند، بيشتر آنها نميتوانند براحتي توضيح دهند که کارشان دقيقا چيست و آيا مهارت آنها ميتواند در سازمان شما مور داستفاد ه قرار گيرد يا خير؟، چون هرآنچه که د ر اينترنت در اين خصوص نوشته شده، برميگردد به يکسري تعاريف آکادميک از اين طرح راهبردي که شايد فهم و درک آن براي همه مقدور نباشد. از سوي ديگر، همه کارشناسان و دست درکاران اين طرح معتقدند که لازمه استفاده و بهرهمندي از مزاياي GIS درک عميق از علت وجودي آن است که متاسفانه براي خيلي از مديران، ناشناخته مانده و به همين دليل نتوانستهاند بدرستي از مزاياي GIS يا «سامانه اطلاعات جغرافيايي» در سازمان بهرهمندشوند، اما خوشبختانه در ماههاي اخير، اخبار خشنودکنندهاي از اجراي اين سامانه در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ايران مخابره شده و شاهد اجراي مقدمات استقرار اين سامانه در منطقه شمالشرق به عنوان پايلوت نيز هستيم. همين امر باعث شد تا با اميرمهدي همايونفكري، سرپرست اجراي اين پروژه در شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ايران که براي استقرار اين سامانه به مرکز منطقه شمالشرق در شاهرود سفر کرده بود، گفتوگويي داشته باشيم.آنچه در زير ميخوانيد، بخش کوتاهي از اين گفتوگوي دوستانه است. شايسته است که يادآوري کنيم، همايون فكري، سرپرستي پروژه طراحي خطوط لوله شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ايران نيزبه عهده دارد.
GIS چيست؟
در يک تعريف ساده و جامع ميتوانيم بگوييم که GIS مجموعه اي است سامان يافته از سختافزار، نرم افزار و نيروي انساني متخصص براي جمعآوري، ذخيره، آناليز و بازيابي اطلاعات جغرافيايي منتسب به داراييهاي يك سيستم. به عبارت ديگر در جهان امروز، اطلاعات منشا قوت و قدرت تلقي شده كه بسياري از آنها به نوعي به مكان و موقعيت زميني و يك سيستم مختصات مربوط ميشوند. بنابراين سيستم GIS، قابليت و توانايي تهيه و پردازش دادههاي متنوع و بسيار حساس مورد نياز در برنامهريزيهاي مختلف هر سازمان را بيش از پيش آشكار ميکند.
شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت ايران، چرا به فکر استفاده از اين سامانه افتاد؟ مگر پيش از اين، نقشهها و اطلاعات مورد نياز براي استفاده از اين خطوط لوله را نداشت!
در گذشته موقعيت خطوط براساس نقشههاي ازبيلت بازيابي مي شد، ولي چون در بعضي موارد دقت كافي در تهيه اين نقشهها نشده بو د يا نقشهها بسيار قديمي بودند و در بعضي موارد وجود نداشتن دو يا به روز رساني نشده و تغيير مسيرها و تعميرات در آنها ثبت نشده بود، از قابليت اطمينان استفاده از آنها كاسته مي شد. اما با استقرار اين سامانه، دسترسي سريع و مطمئن تمامي كاربران تعريف شده شرکت به اطلاعات مکاني دقيق خطوط لوله انتقال نفت و فرآوردههاي مختلف در زير زمين، حدود اربعه تاسيسات و ايستگاههاي مخابراتي، مسير عبور فيبر نوري و... مقدور و ممکن خواهد شد. به عبارت ديگر، افزايش جمعيت و تعرض به حريم خطوط لوله براي استفادههاي متنوع مانند کشت و زرع، ساختمان سازي و...، مخاطرات آلودگي محيط زيست ناشي از نشت مواد در حوادث و بلاياي طبيعي (که منجر به نابودي جنگلها و منابع طبيعي خواهد شد) و استقرار خطوط لوله انتقال نفت در بسترهايي که مستعد بلاياي طبيعي مانند سيل، زلزله، آتش سوزي و... هستند، باعث شد مديران خطوط لوله و مخابرات نفت ايران براي صيانت از سرمايههاي ملي اين شرکت به فكر ايجاد سيستمهايي بيفتند تا بتوانند دقيقتر، آسانتر و سريعتر به اطلاعات مورد نياز دسترسي پيدا کرده و از بروز بحرانهاي احتمالي جلوگيري کنند.
مزيت GIS نسبت به سايرسيستمهاي اطلاعاتي که تا کنون استفاده ميکرديد، چيست؟
در اين سامانه علاوه بر مشخص شدن موقعيت دقيق مكاني خطوط لوله، فيبر نوري، مراكز انتقال، تاسيسات و ايستگاههاي مخابراتي، امكان انتساب تمامي اطلاعات توصيفي مرتبط با اين داراييها از قبيل جنس، ضخامت، قطر، نوع پوشش، نوع سيال، ظرفيت، نام مسير، طول مسير، مشخصات ابتدا وانتهاو... وجود دارد. ضمن اينكه در هر زمان نياز باشد، ميتوان فيلدهاي مورد نياز جديدي به اين اطلاعات توصيفي اضافه كرد. مضاف بر اين، طي مكاتباتي كه با ارگانهاي مختلف صورت گرفته، ساير اطلاعاتي كه به درك بهتر محل استقرار خطوط موجود يا جديد كمك ميكنند، اخذ و در سامانه به صورت لايه لايه قرار گرفتهاند كه به عنوان نمونه ميتوان به اطلاعات تمامي رودخانههاي كشور، گسلها، حوضههاي آبريز، اطلاعات جمعيتي، تقسيمات استاني و شهرستاني، اطلاعات راههاي كشور، مراكز امداد و نجات و پليس، مناطق حفاظت شده، زيستگاههاي حيات وحش، پوشش گياهي و.... اشاره كرد. همچنين با توجه به بستر اطلاعاتي مناسب ايجاد شده، امكان انجام انواع تحليلها از طريق سامانه به وجود آمده كه به عنوان نمونه ميتوان از رسم پروفيل خطوط موجود و يا رسم پروفيل مسير در هر قسمت از نقشه پهنه ايران نام برد. به طور حتم تركيب اطلاعات مكاني، توصيفي و اطلاعات پايه در قالب يك سامانه، ضمن سرعت بخشيدن به پردازش دادهها، نتايج را در قالب نقشهها و نمودارهاي متنوع ارائه کرده و قدرت تحليل كارشناسان اين شرکت را به صورت قابل ملاحظهاي ارتقا خواهد بخشيد. اما نکتهاي که نبايد فراموش شود، اين است که استفاده از اين سيستم نيازمند داشتن بستر مناسب و نيروي متخصص براي به روزرساني آن است. حال که بستر اجراي آن مهيا شده، چه خوب است که مديران شرکت، براي گام بعدي که (گام مهمي است)، به فکر تامين نيروي انساني مجرب و آموزش ديده براي به روزرساني اطلاعات اين سامانه باشند كه در صورت فقدان اين مهم، با گذشت زمان، از قابليت استناد و ارزش اطلاعات موجود در سامانه كاسته خواهد شد.
مختصري از روند ثبت اطلاعات اين سامانه در طول خطوط لوله اين شرکت بگوييد.
با درخواست و تقاضاي مديريت خطوط لوله، برداشت اطلاعات به صورت پيمايش زميني و نقطه به نقطه در شرايط اقليمي، مكاني و آب و هوايي گاهي بسيار سخت و دشوار، در طول حدود 14 هزار كيلومتر مسير خطوط با دقت انجام شد. به همين منظور، با استفاده از دستگاه لوله ياب، ابتدا موقعيت دقيق خطوط مورد شناسايي قرار گرفت، سپس با استفاده از دستگاه GPS دو فركانسه، موقعيت جغرافيايي محل ثبت شد. اطلاعات توصيفي مورد نياز سامانه نيز در قالب فرمهاي از پيش طراحي شده از مناطق 12گانه استعلام و دريافت و در سامانه به اطلاعات مكاني برداشت شده منتسب شد. همانطور كه قبلا نيز اشاره كردم، اطلاعات پايه از ساير ارگانها و نهادهاي دولتي اخذ و در سامانه وارد شد.
بايد گفت كه به منظور ايجاد وحدت رويه و تسريع در مراحل پيشبرد پروژه در انجام عمليات برداشت زميني، دستورعملي تدوين شد كه بر اساس آن در شروع عمليات در هر منطقه يك شوراي GIS متشكل از مدير منطقه، معاونان فني و عملياتي و روساي تعميرات خط، خوردگي و حراست آن منطقه تشكيل مي شد و پيشنيازهاي اجراي پروژه و موضوعات مرتبط، تبيين و نقطه نظرات براي اجراي كيفي تر پروژه تجميع ميشد.
اقدامات انجام شده در ثبت اطلاعات GIS چه کاربردهايي دارد؟
مهمترين کاربرد اين سامانه، اين است كه جدا از جابهجايي افراد متخصص و آشنا به سرمايههاي مدفون شركت، اطلاعات دقيقي از خطوط كل كشور نيز در طول زمان در دسترس خواهد بود. همچنين با توجه به قابليت سامانه براي درج اطلاعات حوادث و تجاوز به حريم به صورت دوره اي، پيگيريهاي لازم براي شناسايي و ايمن سازي نقاط حادثه خيز مسير خط لوله و راهکارهاي برطرف کردن آن از سوي واحدهاي مرتبط پيش بيني خواهد شد و كار واحد حقوقي شرکت در خصوص رفع تجاوزها را مستندتر و دقيقتر خواهد کرد. ضمن اين که دادههاي اطلاعات پايه، انجام مطالعات ريسك را براي كارشناسان دقيق تر و آسانتر مي كند. وجود اطلاعات مكاني، توصيفي و اطلاعات پايه در كنار هم، امكان انجام تحليلهاي متفاوتي را براي سامانه ايجاد خواهد كرد كه به عنوان نمونه امكان رسم پروفيل خطوط در سامانه ايجاد شده كه اطلاعات دقيق و كارآمدي را هنگام قطع و وصلها و تخليه خطوط در اختيار متخصصان قرار خواهد داد. پايگاه داده اين سامانه با در بر داشتن مشخصات مكاني مناطق حفاظت شده، گسلها، رودخانهها و... بستري مناسب براي انتخاب مسيرخطوط به منظور احداث خطوط جديد خواهد بود و اين امكان را فراهم خواهد ساخت تا استعلامات ساير دستگاههاي اجرايي، سريعتر و دقيقتر پاسخ داده شود. در مجموع، اطلاعات همه داراييهاي اين شرکت اعم از تمامي زمينهاي خريداري شده براي عبور خط لوله در سامانه مشخص خواهد شد و شايد دهها کاربرد ديگر بتوان بر شمرد که از حوصله اين بحث خارج است و بنده سعي کردم در اين مجال کوتاه ، مهمترينهاي آن را عرض کنم.
اين نرم افزار قابل توسعه است؟
بله، همکاران ما پس از كار با اين نرم افزار، پيشنهادهاي فني و تخصصي خود را بيان کرده تا پس از مطالعه دقيق از سوي کارشناسان طرح، پياده سازي و قابل استفاده شود که يکي ديگر از ويژگيهاي عمده استقرار اين سامانه، همين است و زيرساختهاي توسعه اطلاعات مورد نياز آن طراحي شده و ما ميتوانيم تحليلهاي مختلف همکاران را به طرح اضافه کنيم تا کارايي اين سامانه را ارتقا ببخشيم.
براي آينده چه برنامههايي داريد؟
اين امكان وجود دارد كه خطوط لوله زيرزميني داخل تاسيسات و مراكز انتقال نفت، مسيركابلهاي برق، ابزاردقيق و... را مكان يابي و روي سامانه پياده کنيم، همچنين تصاوير سه بعدي از تاسيسات و مراكز انتقال را اضافه و با تصاوير سه بعدي از ايستگاههاي مخابراتي را تهيه کنيم. همه اين اقدامها باعث ميشود تا اطلاعات دقيقي از آنچه داريم، در اختيار مديريت بحران شرکت قرار دهيم تا در شرايط اضطراري، تصميمهاي درستي گرفته شود.
به جاي استفاده از GPSهاي دستي كه هم اكنون در مناطق استفاده ميشود و در بهترين حالت، تقريبا پنج متر خطا دارد، ميتوان از ايستگاههاي ثابتي استفاده کرد که اطلاعات را دائما از طريق ماهواره تبادل کرده و خطاها را به کمترين سطح ممکن ميرساند. در نظر داريم در آينده به صورت دورهاي، نقشههاي فرو نشست زمين که از دادههاي همين بنچ مارکها به دست ميآيد، در طول خط استنتاج کرده و براي رفع نقاط بحراني، پيشنهادهاي لازم را به مديران مربوطه ارائه دهيم. در حال حاضر در حال تهيه يك زير سيستم حقوقي براي اين سامانه هستيم كه جزييات دقيقتر پس از پياده سازي، اطلاع رساني خواهد شد. برنامههاي آتي ما نيز همانند اهداف و برنامههاي فعلي اجراي اين سامانه، فهرست گستردهاي دارد که در آينده و با اجرايي شدن بندهاي مختلف آن، اطلاعرساني لازم صورت خواهد گرفت.
اگر قرار باشد فقط يکي از عمدهترين مزيتهاي اجراي اين طرح را که در بخش فني به آن اشاره نکرديد، ذکر کنيد، چه ميگوييد؟
توجه به طرحهاي مشابه قبلي و يا مواردي كه در برخي ارگانها عملياتي شده، حتما شما را با ما هم نظر خواهد کرد که صرفهجويي اقتصادي و مالي براي ثبت دادههاي مورد نياز اين سامانه با قراردادهاي مشابه غير قابل قياس بوده و ضمن حفظ و حراست از اطلاعات داراييهاي شرکت، به دليل حضور کارشناسان خود شرکت، اطلاعات و دادهها دقيقتر و قابل استنادتر به دست آمده است. به عبارت ديگر ضمن صرفه جويي اقتصادي و مالي اجراي پروژه، دادههاي دقيقتري براي اين نرم افزار تهيه کردهايم.
به عنوان آخرين سوال، کمي از مشکلات اجراي اين سامانه در مرحله ثبت اطلاعات بگوييد.
با توجه به اينكه گستره اجراي اين پروژه تمامي مناطق كشور را كه خط لوله از آنها عبور مي كند، شامل مي شد، طبيعتا رويارويي با مشكلات محيطي در جنگل، كوير، كوهستان، مواجهه با ميدان مين، مشخص نبودن خطوط در بعضي مناطق، عبور از مناطق سختگذر به صورت پياده، برخورد با سرماي استخوان سوز و گرماي طاقت فرسا و... گريز ناپذير بود و گاه اين مشكلات گرههاي بزرگي در کار ايجاد ميکرد که باز کردن آن، مدتها زمان ميبرد که البته هيچ کدام از اين مشکلات ذرهاي تاثير در عزم همکاران ما براي اتمام اين پروژه نداشت.
* شرکت خطوط لوله و مخابرات نفت منطقه شمال شرق
در اين سامانه علاوه بر مشخص شدن موقعيت دقيق مكاني خطوط لوله، فيبر نوري، مراكز انتقال، تاسيسات و ايستگاههاي مخابراتي، امكان انتساب تمامي اطلاعات توصيفي مرتبط با اين داراييها از قبيل جنس، ضخامت، قطر، نوع پوشش، نوع سيال، ظرفيت، نام مسير، طول مسير، مشخصات ابتدا وانتهاو... وجود دارد. ضمن اينكه در هر زمان نياز باشد، ميتوان فيلدهاي مورد نياز جديدي به اين اطلاعات توصيفي اضافه كرد. مضاف بر اين، طي مكاتباتي كه با ارگانهاي مختلف صورت گرفته، ساير اطلاعاتي كه به درك بهتر محل استقرار خطوط موجود يا جديد كمك ميكنند، اخذ و در سامانه به صورت لايه لايه قرار گرفتهاند كه به عنوان نمونه ميتوان به اطلاعات تمامي رودخانههاي كشور، گسلها، حوضههاي آبريز، اطلاعات جمعيتي، تقسيمات استاني و شهرستاني، اطلاعات راههاي كشور، مراكز امداد و نجات و پليس، مناطق حفاظت شده، زيستگاههاي حيات وحش، پوشش گياهي و.... اشاره كرد.