نگاهی گذرا به آغاجاری؛ شهری که تاریخ آن با صنعت نفت عجین است
گوهری در دل خوزستان
مشعل اگرچه صنعت نفت ایران در جنوب و در «مسجدسلیمان» متولد شد؛ اما منطقه باستانی خوزستان به عنوان بخش مهمی از سرزمین پهناور ایران، اندک اندک به بزرگترین میزبان صنعت نفت در خاورمیانه و ایران تبدیل شد. هر نقطه از این خاک طلاخیز که دست می گذاریم، ثروتی انبوه دارد که آینده ایران را تضمین می کند. اکنون نیز شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب که عمده فعالیت هایش در استان خوزستان می گذرد، یکی از تولید کنندگان اصلی نفت در کشورمان است. در مطلب پیش رو سراغ «آغاجاری»، یکی دیگر از شهرهای نفتی ایران رفته ایم و نگاهی به تاریخ آن داریم که البته نامش با شهر «امیدیه» نیز تنیدگی خاصی دارد. با ما همراه باشید تا «آغاجاری» را از سمت و سوی صنعت نفت، بهتر بشناسید.
به سمت شرق استان خوزستان که برویم، جایی میان دو شهر بهبهان و امیدیه، می توانیم «آغاجاری» را هم ببینیم. شهری آرام و ساکت با مردمانی خونگرم و دارای پیشینه ای بلند و باستانی. نام «آغاجاری» داستان بلندی دارد. دایره المعارف اسلامی درباره پیشینه نام «آغاجاری» چنین آورده است: «آغاجاری نام خود را از طایفه ای ترک زبان کسب کرده که در منابع تاریخی به صورت های «اغاج ایری»، «اغاجاری» و «آغاجاری» آمده است. این طایفه به اقوام ترک اوغوز تعلق داشتند؛ اما از آنجا که در بیشه زارها سکنا گزیده بودند، به اغاج ایری به معنای «مرد بیشه» شهرت یافتند. این طایفه بعدها به بیشه زارهای صحرای مرعش در ترکیه امروزی کوچ کردند و در میانه سده ۸ ق / ۱۴ م در شمال آذربایجان حضور یافتند و احتمالاً به همراه افشارها به ناحیه کهگیلویه امروزی مهاجرت کردند. فسایی، آغاجاری را از ایل های لر کهگیلویه معرفی می کند. ناحیه بهبهان و حومه آن در گذشته گرمسیر طایفه آغاجاری بود.» البته هنوز هم برخی گمان دارند «آقاجری»، یا «آقاجاری» صحیح است، در حالی که با ریشه یابی های محققان و مردم شناسان و تاریخ نگاران متعدد، باید بر کلمه «آغاجاری» تاکید داشت و در متون رسمی نیز از «آغاجاری» استفاده شده است.
آغاز «آغاجاری»
سال 1317 خورشیدی و در گرماگرم یکه تازی های پهلوی اول، شرکت نفت ایران و انگلیس، میدان نفتی آغاجاری را کشف کرد تا به این وسیله بر میزان انباشته های بی همتای طلای سیاه ایران افزوده شود. طلایی که انگلستان را بیشتر از هر زمان دیگری بهره مند می کرد و خوراک بسیار مطلوبی برای ناوگان دریایی و ماشین های جنگی و نظامی متفقین بود. در آن روزها که آلمان به تاخت و تاز در اروپا می پرداخت، انگلیسی ها برای شکست متحدان، در خوزستان و جنوب ایران به دنبال نفت بودند؛ همان ماده ای که کمیابی اش غول های نازی را از پای در آورد و تاریخ جهان را بعد از جنگ جهانی دوم به سمت و سویی دیگر برد. یک گزارش راهبردی در مرکز اسناد صنعت نفت ایران درباره تاریخ کشف نفت در «آغاجاری» آورده است: «آغاجاري از نخستين مناطقي بود كه بعد از مسجد سليمان، كاوش براي نفت در آن آغاز شد. حفاري ها براي نفت و گاز در آغاجاري در سال 1305، يعني حدودا يك دهه، پس از مسجد سليمان شروع شد و نخستين بار در سال 1317 نفت از چاه شماره (يك) آغاجاري فوران كرد. تا سال 1329، با حفر 16 حلقه چاه در اين منطقه، معادل نيمي از حجم فراورده هاي نفتي ايران در ميدان نفتي آغاجاري توليد مي شد. تصوير بالا چاه شماره (يك) آغاجاري را در سال هاي نخست توليد نشان مي دهد.»
شهر در گذر زمان
چنانچه ذکر کردیم «آغاجاری» شهری است که با نفت پا گرفت و با تشکیل و توسعه صنعت نفت در قامت یک شهر در خوزستان و ایران خودنمایی کرد. در کتاب «بیست سال پس از ملی شدن صنعت نفت» نوشته فواد روحانی و اسناد رسمی وزارت کشور درباره تحولات تاریخی «آغاجاری» آمده است: «آغاجاری تـا پیش از کشف و استخراج منـابع نفت، دهستـانی از توابع شهرستان بهبهان در استـان ششم بود؛ امـا پس از شناسایی و استخراج نفت، در شهریور ۱۳۲۵ به بخش تبدیل شد. بخش آغاجاری در آذر ۱۳۶۹ به دو بخش تقسیم شد که براساس آن، بخش آغاجاری در تابعیت شهرستان بهبهان ماند؛ اما قسمتی از آن به نام بخش امیدیه به شهرستان بندر ماهشهر پیوست. بخش آغاجاری سرانجام در مرداد ۱۳۹۱ به مرکزیت شهر آغاجاری، به شهرستان تبدیل شد.» چنانچه ذکر شد، به نوعی می توان گفت که تاریخ معاصر «آغاجاری» با صنعت نفت رقم خورد و نام این شهر چنان با نفت عجین است که امکان جدایی آنها وجود ندارد. در کتاب «جغرافیای اقتصادی نفت» نوشته فتح الله سعادت درباره ریشه های نفتی «آغاجاری» آمده است: «شهرستان آغاجاری، یکی از سرشارترین مناطق نفتی و گازی ایران و حتى جهان به شمار می رود. میدان نفتی آغاجاری که در ناحیه فروافتادگی دزفول و در ۱۲۰کیلومتری جنوب شرقی اهواز قرار دارد، هم از نظر شمار چاه حفر شده و هم از نظر میزان تولید نفت خام، از عمده ترین میدان های نفتـی ایـران است. عملیات اکتشاف نفت در آغاجاری کـه از ۱۳۰۵ ش آغـاز شده بود، سرانجام با حفر سومین چاه در ۱۳۱۷ ش به نفت رسید. در میدان نفتی آغاجاری، تا پیش از ملی شدن صنعت نفت، ۳۲ حلقه چاه حفر شد که بیشتر آنها از سرشارترین چاه های نفتی ایران به شمار می آمدند. چاه شمارۀ ۵۳ آغاجاری، غنی ترین چاه نفتی ایران بود. در ۱۹۵۶ م / ۱۳۳۵ ش نیمی از کل تولید نفت ایران از آغاجاری استخراج شد. مقدار تولید نفت آغاجاری در دهه ۱۳۴۰ ش حدود ۸۵۰ هزار بشکه در روز بود. در اسفند ۱۳۴۴ آغاجاری به رکوردداران جهانی استخراج نفت پیوست.» اما یک نکته جالب توجه درباره «آغاجاری»، شکل گیری هسته اولیه و نقطه کانونی آن است که پیوستگی و پیوند دقیقی با صنعت نفت دارد. در کتاب «فرهنگ جغرافیای آبادی های کشور» که از سوی سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح تهیه شده، در این باره آمده است: «آغاجاری، شهری نوبنیاد است و پیشینه آن به اکتشاف منابع نفت و گاز ناحیه بازمی گردد. پس از اکتشاف و استخراج نفت، سکونتگاهی برای اسکان کارگران به نام میدان جعفر (هسته اصلی شهر آغاجاری) ایجاد شد. ساخت فرودگاه و توسعه زیرساخت ها به گسترش کالبدی این هسته نخستین افزود. نبود مسکن کافی و امکانات و زیرساخت های مناسب در شهر تازه آغاجاری سبب بروز اعتراضات و اعتصابات کارگران صنعت نفت در اردیبهشت ۱۳۲۵ و فروردین ۱۳۳۰ شد سکونتگاه های میدان جعفر، امیدیه و میانکوه از نظر کالبدی پیوستگی نداشتند؛ اما در مجموع به نام شهر آغاجاری از سوی یک شهردار اداره می شدند.»
یک شرکت تاریخی- راهبردی
شرکت بهره برداری نفت و گاز آغاجاری از زیر مجموعه های شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب است که در دهه 70 تاسیس شد؛ اما تاسیس و تاریخ شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب به عنوان بستر فعالیت های صنعت نفت در «آغاجاری» هم حکایتی خواندنی دارد. در سایت رسمی این شرکت درباره نحوه شکل گیری آن آمده است: «پس از یك دهه تلاش نافرجام و حفاری بی سرانجام در دشت دالكی، قشم، ماماتین و چیاسرخ، این فوران چاه شماره ( یك) مسجدسلیمان بود كه سحرگاه 5 خرداد ۱۲۸۷ خورشیدی، سرآغاز كار صنعت نفت در خاورمیانه را رقم زد. از آن زمان تاكنون مناطق نفت خیز جنوب به عنوان زادگاه صنعت نفت ایران، كانون تحول و توسعه فناوری های جدید به منظور استخراج و تولید نفت و گاز بوده كه این تحولات پس از پیروزی انقلاب اسلامی و خلع ید از پیمانكاران و كارشناسان خارجی بسیار برجسته تر شده است. مناطق نفت خیز تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی از سوی دو شركت خاص خدمات نفت ایران مشهور به اسكو(OSCO) و شركت خدمات غیرصنعتی اداره می شد. پس از انقلاب و آغاز جنگ تحمیلی، مدیریت مناطق نفت خیز در شركت ملی نفت ایران تشكیل شد و راهبری عملیات تولید از این مناطق را به عهده گرفت. این مدیریت پس از جنگ تحمیلی به مدیریت تولید مناطق خشكی تغییر نام داد و حوزه فعالیت آن كل كشور را در بر گرفت. سرانجام در سال ۱۳۷۹با توجه به سیاست ها و برنامه های وزارت نفت مبنی بر ایجاد تغییر و تحول در نحوه اداره فعالیت ها، ساختار سازمانی مناطق نفت خیز جنوب مورد بازنگری قرار گرفت و شركت ملی مناطق نفت خیز جنوب شامل یك ستاد مركزی و 9 شركت فرعی شكل گرفت (۵ شركت بهره برداری نفت و گاز و ۴ شركت خدماتی و تخصصی) كه پس از تغییرات مجدد طی سال های ۱۳۹۳ تا ۱۳۹۵، ۴ شركت خدماتی و تخصصی منحل و به عنوان مدیریت های ستادی تغییر ساختار دادند.» اکنون پنج شرکت بهره برداری نفت و گاز شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب عبارتند از: شركت بهره برداری نفت و گاز كارون، شركت بهره برداری نفت و گاز مارون، شركت بهره برداری نفت و گاز گچساران، شركت بهره برداری نفت و گاز مسجدسلیمان و شركت بهره برداری نفت و گاز آغاجاری.
در پایان جالب است بدانید که شرکت بهره برداری نفت و گاز آغاجاری با مركزیت شهرستان امیدیه، راهبری عملیات تولید فراورش و انتقال نفت و گاز را از ۸ میدان نفت و گاز آغاجاری، كرنج، پرنج، پارسی، رامشیر، پازنان، رگ سفید و بخشی از میدان مارون واقع در جنوب شرق استان خوزستان را عهده دار است.
منابع:
1-دایره المعارف بزرگ اسلامی، جلد پانزدهم، مقاله «آغاجاری»
2-کتاب «بیست سال پس از ملی شدن نصعت نفت»، نوشته فواد روحانی
3-کتاب «جغرافیای اقتصادی نفت»، نوشته فتح الله سعادت
4- درگاه رسمی شرکت ملی مناطق نفت خیز جنوب
5- کتاب «فرهنگ جغرافیای آبادی های کشور» تهیه شده از سوی سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح