برنامه غذایی در ماه مبارک رمضان از منظر آموزه های اسلامی (بخش دوم)
سحری و افطاری با توصیه های دینی
ماه مبارک رمضان فرصتی مغتنم براي تزکيه روح و پاک شدن از آلودگي هاست. روزه داري يکي از اعمال عبادي مسلمانان است که با قصد قربت و نيت انجام می شود و در آن بر هر فرد مکلفي واجب است از اذان صبح تا اذان مغرب از چند چيز خودداري کند، از جمله آنها خوردن و آشاميدن است. پرداختن به تغذيه و آداب آن در ايام روزه داري از اهميت و جايگاهی ويژه برخوردار است. تغذيه براي روزه داران در اين ماه به دليل تغيير عادات و وعده هاي غذايي بسيار مهم تلقي می شود. در مطلب پیش رو که بخش دوم آن را می خوانید، کوشیده ایم تا از منظر آموزه های اسلامی توصیه های تغذیه ای برای این ماه مبارک داشته باشیم. الگوي تغذيه سالم در پرتو توصيه ها و پرهيزهايي در برنامه غذايي امکانپذير است. اجراي اين سفارش ها در وعده هاي غذايي، زمينه بهره گيري کامل از نظام تغذيه سالم را براي فرد فراهم مي آورد. در متون ديني و معارف اسلامی براي وعده سحر و افطار توصيه هايي شده است که درادامه به برخي از آنها اشاره مي شود.
خرما
چند عدد خرما با يک ليوان آب گرم، بهترين گزينه در ابتداي افطار است، زيرا ضمن افزايش سريع قند خون و برطرف کردن ضعف ناشي از آن، معده و دستگاه گوارش را گرم و آمادة جذب و هضم غذا مي کند. همچنين با اصلاح اشتها مانع ايجاد پرخوري و چاقي مي شود. در روايتي آمده است: «پيامبر خدا(ص) تمایل داشت که روزه اش را با رطب و اگر رطب نبود، با خرما افطار کند و با همان به پايان برساند: با سه، يا پنج يا هفت دانه رطب يا خرما».
سحری
در منابع ديني، فصلي با نام «استحباب خوردن سحري» آمده است و سحري را سبب برکت و وسيلة بهره گيري بهتر از اعمال عبادي و همچنين مايه قوام روزه داري شمرده است. پيامبرخدا(ص) فرمود:«سحري برکت است و امت من سحري را ترک نمي کنند، اگر چه با خرماي خشکيده اي باشد». همچنين فرمود: «از خوردن سحري براي روزه روز و از خواب کوتاه براي شب زنده داري کمک بگيريد». علاوه بر اين در برخي روايات به غذاهاي خاصي نيز براي سحري سفارش شده است. در روايتي از معصومین(علیهم السلام) آمده است: «بهترين غذا براي سحري سويق(نوعی غذای فراوری شده سنتی) و خرماست».
افطار
خواندن دعاهاي مخصوص، اقامة نماز قبل از افطار در صورت امکان، افطاري دادن به مؤمنان از جملة اين مستحبات است. همچنين در آموزه هاي ديني به غذاهاي معيني براي افطار سفارش شده است که در ادامه به برخي از آنها اشاره مي شود:
شير
شير ولرم نيز براي شروع افطار غذاي مناسبي است؛ چنان که در حديثي از امام باقر(ع) نقل شده است که فرمودند: «حضرت علي(ع) هميشه دوست داشت با شير، افطار کند».
آب
آب ولرم يا مقدار کمي نوشيدني و شربت نيز شروع کنندة خوبي براي افطار است و نوع آن متناسب با حالات شخص و يا آب و هوا و فصول خاص، متغير است. در روايت است که پيامبر خدا(ص) با دو سياهي افطار و سحري را شروع مي کردند؛ يکي خرما و آب و ديگري کشمش و آب. يا در حديثي از پيامبر گرامی اسلام(ص) نقل شده است که فرمود: «آب گرم کبد و معده انسان را پاک و دهان را خوشبو مي کند، دندان ها و حدقة چشم را قوت مي بخشد، ديد چشم را زياد و گناهان را مي شويد، رگ هاي هيجان آور را تسکين مي بخشد و دردِ سر را از بين مي برد».
توجه به تندرستی در سبک غذا
غذا براي زندگي و نه زندگي براي غذا از اصول اساسي در فرهنگ تغذيه ديني است. در سبک تغذية اسلامي، به جاي تأکيد بر لذيذ بودن غذا، اصل بر سلامت بدن، بهداشت جسم و طول عمر بيشتر است و اين نکته بدان معناست که در فرهنگ اسلامي در کنار توجه به خوشمزگي غذا، بر اصل سودمندي غذا تأکيد شده است. توجه به اين اصل در ماه رمضان سبب بهره گيري بهتر از آثار معنوي روزه داري به همراه نشاط و سلامت جسمي مي شود.
توجه به مزاج اشخاص
مزاج هاي اصلي چهارگانه (گرم، سرد، تر و خشک) به عنوان يکي از مسائل اساسي و پايه اي در سبک تغذيه اسلامي است؛ به گونه اي که هر فرد در برنامه هاي غذايي با توجه به اين اصل تغذيه اي، متناسب با مزاج خود بايد برنامه اي غذايي داشته باشد. به طور مثال فرد گرم مزاج در برنامة غذايي خود بايد از مصرف زياد غذاها و نوشيدني هاي گرم به ويژه در ماه رمضان پرهيز کند تا زمينه خروج از اعتدال مزاج در او فراهم نيايد.
توجه به آداب غذا خوردن
در نظام تغذيه برگرفته از آموزه هاي ديني، در کنار اصول ذکر شده، بر رعايت آداب غذا خوردن نيز تأکيد شده است. آداب تغذيه به سه دسته قابل تقسيم هستند: 1- آداب قبل از غذا: شستن دست ها قبل از تناول غذا، استفاده از سفره هنگام تناول غذا و آداب مخصوص آن 2-آداب هنگام غذا: گفتن بسم الله؛ پرهيز از خوردن غذاي داغ؛ پرهيز از نگاه کردن به صورت و لقمة ديگران؛ خوب جويدن غذا؛ نشستن طولاني بر سر سفره؛ غذا نخوردن در حال سيري و دست کشيدن از غذا قبل از سيري؛ غذا خوردن با جمع و پرهيز از تنها غذا خوردن. 3- آداب پس از غذا: جمع کردن ريزه هاي غذا از سر سفره و خوردن آنها؛ شکرگزاري نعمت هاي الهي؛ پاکيزه کردن دندان ها بعد از خوردن غذا.
نگاهی به حدیث معراج؛ به مناسبت ۱۷ رمضان سالروز معراج پیامبر(ص)
حدیث معراج، حدیثی قدسی است که در آن گفت وگوی میان خداوند و پیامبر(ص) در شب معراج آمده است. در این گفت وگو پیامبر سؤالاتی را در زمینه مسائل اخلاقی، از خداوند پرسیده و خداوند آنها را پاسخ داده است. احادیث قدسی فراوانی از معراج پیامبر(ص) نقل کرده اند و حدیثی که امروزه به نام حدیث معراج، شهرت دارد، روایتی طولانی است که در کتاب ارشاد القلوب آمده و از مسائل اخلاقی فراوانی، سخن گفته است. حدیث معراج با پرسش پیامبر(ص) از خدا درباره بهترین عمل آغاز می شود. خداوند در پاسخ، از توکل و رضا سخن به میان می آورد و سپس با خطاب قراردادن مُکَرر پیامبر(ص)، موضوعات مختلفی بیان می شود. این حدیث طولانی را می توان به بخش هایی تقسیم کرد که در آغاز هر بخش، پیامبر(ص) مورد خطاب قرار می گیرند. خداوند در این حدیث، نخست، پیامبر را با نام محمد و در بخش های بعد، با نام احمد، مورد خطاب قرار داده است. موضوعات مطرح شده در این حدیث، به نقل از کتاب راهیان کوی دوست، به شرح زیر است: رضا و توکل؛ محبت الهی و راه رسیدن به آن؛ ویژگی های اولیای الهی؛ خصلت های راه یافتگان به بهشت و میراث گرسنگی و سکوت؛ لزوم توجه به نماز و درک حضور خداوند؛ امتیازهای اولیای الهی؛ لزوم محبت به مستمندان؛ عدم تبعیت از خواهش های نفسانی؛ نکوهش دنیا و دنیاگرایان؛ ویژگی های بیست گانه اهل دنیا؛ ویژگی های اهل آخرت؛ مقام و معرفت زاهدان؛ نقش ارزشی روزه و سکوت؛ مؤمنان ره یافته به یقین و باریابی به رضوان حق؛ ویژگی های زندگی گوارا و پایدار؛ موفقیت در آزمون الهی و عنایات ویژه خداوند؛ مقام عابدان و رسولان الهی؛ حقیقت محبت به خدا.
مولفه های سبک زندگی اسلامی در سیره امام حسن مجتبی(ع)
از امام حسن مجتبی(ع) سخنان وسفارش های گوهرباری به یادگار مانده است. از آن جمله، سفارش آن حضرت درباره دوست گزینی و آداب آن است. انسان ناچار از انس و الفت و معاشرت با دیگران است و از منظر روان شناسی، شکوفایی فرد در گرو احساس امنیت و تعلق به گروهی است که در جمع آنها احساس راحتی کند و به آسانی و بدون دغدغه بتواند دیدگاه هایش را بر زبان راند. از این رو، دوست گزینی یکی از مهمترین اتفاقات زندگی است. به ویژه آنکه دوست تاثیر شگرفی در صلاح و فساد انسان دارد. به همین دلیل، امام حسن مجتبی(ع) درسفارشی به فرزندشان اهمیت دوست گزینی را مطرح می کنند و می فرمایند:«فرزندم با هیچ کس طرح دوستی نریز جز این که از رفت و آمدها وخصوصیات اخلاقی اش آگاه شوی و چون دقیق وارسی کردی، با او براساس گذشت از لغزش ها و برادری در سختی ها رفاقت کن».
این حدیث شریف با اشاره به این نیاز ضروری، شرایط و آداب دوست گزینی را تبیین کرده است. بر اساس این حدیث شریف قبل از گزینش دوست باید او را امتحان کرد و از خوبی اش مطمئن شد. پس ازانتخاب دوست هم باید عهدی بست که اولاً روابط دوستانه براساس گذشت از لغزش ها باشد و ثانیاً، رفیق دوران رفاه وسختی باشد و نه فقط دوران خوشی.
حرص وجوش نزدن برای معیشت
یکی از بزرگ ترین نگرانی های زندگی، دغدغه تأمین معیشت روزانه زندگی است. حال این سوال به میان می آید که چگونه می توان این دغدغه را به آرامش تبدیل کرد؟ به بیان دیگر، چه باور منطقی و معقولی می تواند انسان را دررفع این دغدغه یاری کند؟ امام حسن مجتبی(ع) درحدیثی درباره چارچوب اعتقادی نحوه مواجهه با دغدغه معیشت می فرمایند: «نه چون پیروزمندان درطلب دنیا بکوش ونه مانند تسلیم شدگان به تقدیر تکیه کن. زیرا به دنبال فضل و احسان خدا رفتن، سنت است وحرص نزدن عفت. نه عفت، روزی را واپس می زند و نه حرص آن را می افزاید؛ زیرا روزی قسمت شده و آزمندی گناه است». منطق این حدیث گرانبها در برطرف کردن دغدغه رزق و روزی، آن است که انسان باید باور کند که روزی هرکسی مقدر و معین شده است. بنابراین حرص وجوش خوردن در کسب روزی، تاثیری در افزایش روزی نخواهد داشت. اما این تقدیر و تعیین روزی به این معنا نیست که انسان با تکیه بر باور تقدیرگرایی، تنبلی پیشه کند و دست ازتلاش وکوشش بردارد زیرا خداوند در آیه 39 سوره نجم می فرماید:«لَیْسَ لِلْإِنسَانِ إِلَّا مَا سَعَى؛ برای انسان بهره ای جز سعی و کوشش او نیست». حال چگونه می توان بین نگرش تقدیر معیشت و دیدگاه سعی و تلاش جمع ایجاد کرد؟ پاسخ این سوال اساسی آن است که باور تقدیر معیشت، باوری درست و معقول است و در آیات متعددی نیز به آن اشاره شده است اما سنت خدا درآفرینش آن است که حتی هدایت وگمراهی هم به اختیار و انتخاب انسان انجام می شود. بنابراین تقدیر روزی به این معناست که نظام خلقت براساس هندسه ای معین و مشخص آفریده شده و راهکار رفع نیازهای تمام موجودات در آن قرارداده شده است. اما این رفتار ناشایست انسان هاست که موجب می شود برخی انسان ها از روزی محروم باشند و در مقابل، عده ای شکم سیر و فربه شوند.
داستان مرد شامی
معروف است مردی از اهل شام وارد مدینه می شود و با امام حسن(ع) در هیئتی موجه برخورد می کند. از نام آن حضرت جویا می شود. به او پاسخ می دهند: ایشان، حسن بن علی بن ابیطالب(ع) است. تا حسب و نسب حضرت را در می یابد به امام حسن(ع) وپدر بزرگوارشان زبان به ناسزا می گشاید. امام حسن مجتبی(ع) با حلم و بردباری سکوت پیشه می کنند. همین که شامی ازسخن باز می ایستد رو به او می کنند و می فرمایند: «به گمانم تو غریب این شهر هستی؟». پاسخ می دهد: آری. امام (ع) می فرمایند: «اگر نیازمند خانه و منزل هستی به تو منزل دهیم و اگر نیاز به مالی داری به تو بدهیم و اگر نیاز دیگری داری کمکت کنیم؟». مرد شامی از برخورد کریمانه حضرت شرمنده و منقلب می شود و در توصیف حال خود می گوید: «من از نزد آن حضرت رفتم در حالی که احدی در روی زمین نزد من، از امام مجتبی(ع) محبوب تر نبود».