دانشگاه آبادان و درسی که هرگز داده نشد
سال 1325 دانشگاه فنی آبادان باید کانون تربیت متخصصان اکتشاف نفت می شد، اما «انگلیسی ها» عمدا از تدریس دروس کلیدی مثل زمین شناسی و فسیل شناسی طفره می رفتند. گویی قصد داشتند ما همیشه محتاجشان بمانیم. چون می دانستند اکتشاف، راز ماندگاریشان در ایران است..
از الاغ های باربر تا نخستین جرقه های صنعت
در روزگاری که پالایشگاه ها تنها در کرمانشاه، آبادان و مسجدسلیمان نفس می کشیدند، ایران گام های نخستین خود را در مسیر استقلال صنعتی برمی داشت. سال های پس از قرارداد کنسرسیوم، فصل جدیدی گشود؛ خط لوله اهواز به تهران، نه یک پروژه معمولی، بلکه رگ حیاتی بود که با دست های پرتوان کارگران ایرانی کشیده شد. واقعیت این است که دهه 30 خورشیدی، روزگار عرق ریختن و ساختن بود. روزگارانی که لوله های 9 متری که نه با جرثقیل، بلکه بر پشت الاغ ها و گاری ها حمل می شدند. صدها کارگر که در گرمای سوزان خوزستان، هر لوله را با پیچ و مهره به دقت به هم متصل می کردند و جوشکارانی که با کمترین امکانات، خطی سراسری را پرچ می زدند تا نفت، راهی تهران شود. عکس های به جامانده از آن دوران، گواهی می دهند که صنعت نفت ایران بر دوش مردانی ساخته شد که با دست های خالی، معجزه آفریدند.
زیر باران تهمت رویش گل های دانش
غلامعلی مهاجر، از پیشکسوتان شرکت سهامی نفت ایران، خاطره ای گویا از آن روزها دارد؛ «ما فارغ التحصیلان دانشکده فنی تهران و دانشگاه نفت آبادان بودیم، اما مهندس نفت کم داشتیم. چرا؟ چون انگلیسی ها این رشته را در انحصار خود گرفته بودند. حتی در آبادان، درس های اکتشاف را به ایرانیان نمی دادند! ما میکروسکوپ ها را از آلمان خریدیم و زیر نظر سوئیسی ها، سنگ ها را بررسی می کردیم. انگلیسی ها بخل می ورزیدند، ولی سوئیسی ها مانند باغبانی مهربان، بذر دانش را در خاک ایران کاشتند.»
دعوت از 8 شرکت سوئیسی برای اکتشاف نفت
تلاش ها بی نتیجه بود چون یا نفت در مناطق به اندازه تجاری نبود یا انگلیسی ها با توطئه سعی می کردند، قراردادها را خریداری کنند یا مانع پیشرفت آنها شوند. سال 1326 با تاسیس «شرکت سهامی نفت ایران» اراده ملی برای کشف نفت در ایران به نمایش گذاشته شد. این چنین بود که شرکت سهامی نفت ایران به دنبال تصویب برنامه عمرانی اول در مجلس شورای ملی در سال 1327 شکل گرفت. این شرکت در سال 1328 با خرید یک ساختمان روبه روی سفارت آمریکا، برای اکتشاف و استخراج نفت بنیان گذاشته شد. البته 8 شرکت سوئیسی دعوت شدند تا در اکتشاف نفت همکاری داشته باشند. همت بر پیشبرد پروژه بود؛ بنابراین دو دکل حفاری اجاره شد. نتیجه این تلاش ها پربار بود و در نهایت، نفت میدان قم کشف شد. در این دوران، نقشه برداری از تمام سرزمین ایران توسط اشتگلین و دکتر هاین انجام شد. نقشه هایی که به عنوان مبنایی برای برنامه ریزی های آینده در صنعت نفت کشور به شمار می رفتند.
شرکت سهامی نفت ایران؛ نمایش اراده ملی برای کشف نفت
قبل از ملی شدن صنعت نفت، شرکت سهامی عام به منظور رقابت با انگلیسی ها و دفاع از استقلال اقتصادی و تولید نفت تأسیس شد. این شرکت به عنوان یک نهاد ملی، نقش مهمی در مدیریت منابع نفتی ایران ایفا کرد و به نوعی نماد اراده ملی برای بهره برداری از منابع طبیعی کشور بود. به دلیل اهمیت این شرکت و اقدام هایی که برای توسعه صنعت نفت انجام داد، شایسته است که قدر این تلاش ها را بدانیم و آنها را مورد قدردانی قرار دهیم. این اقدام ها نه تنها به رشد اقتصادی ایران کمک کرد، بلکه استقلال کشور را نیز در برابر قدرت های خارجی تقویت کرد.
انتقال دانش فنی در صنعت نفت ایران
تاریخ به سال 1336 که رسید، دولت ایران با هدف انتقال دانش فنی به کارکنان ایرانی، اقدام به دعوت از شرکت های بین المللی برای اکتشاف نفت در خلیج فارس کرد؛ تلاش برای تقویت توانمندی های داخلی و افزایش مهارت های فنی در صنعت نفت. اگرچه شرکت های دعوت شده به ایران با عنوان دستگاه های مختلف نفتی تاسیس شدند؛ شرکت هایی شامل متخحصصان و کارکنان خارجی و داخلی. شرکت انی (ENI) یکی از آنها بود که 25 کارمند کلیدی داشت، اگرچه از این تعداد 10 کارمند ایرانی بودند. طبق اسناد موجود این همکاری ها به ویژه با شرکت های ایتالیایی و ایرانی، زمینه ساز انتقال دانش فنی و تجربیات ارزشمند به کارکنان ایرانی شد. به واقع متخصصان خارجی به آموزش و توانمندسازی کارکنان ایرانی پرداختند و این موضوع به تدریج موجب افزایش توانایی های فنی و مدیریتی در صنعت نفت کشور شد. البته دولت ایران به این موضوع اکتفا نکرد و برای توانمندسازی دانش فنی، دوره های آموزشی، کارگاه های تخصصی و تبادل تجربه بین کارشناسان ایرانی و خارجی را هم در برنامه ها گنجاند.
رقابت دو جریان؛ استعمار در برابر اراده ملی
در یک سو، شرکت نفت انگلیس و ایران ایستاده بود که دانش فنی را همچون گنجی پنهان، از چشمان ایرانیان دور نگه می داشت. در سوی دیگر، دولت و مجلس ایران با درکی ژرف از اهمیت خوداتکایی به میدان آمدند. از سال 1336 راهبرد هوشمندانه ای آغاز شد؛ دعوت از شرکت های خارجی، نه برای استخراج، بلکه برای آموزش. شرکت های مختلطی مانند سیریک تشکیل شدند؛ جایی که 10 کارشناس ایتالیایی در کنار 25 زمین شناس ایرانی، نقشه های زمین شناسی را می کشیدند و رازهای لایه های زیرین خاک ایران را فاش می کردند.
خط های لوله، رگ های صنعت نفت
اما اکتشاف، تنها نیمی از راه بود. انتقال نفت، معمایی بود که حل آن، شجاعتی دیگر می طلبید. در روزگاری که ایران حتی تانکر نداشت، انگلیسی ها اولین خط لوله را از مسجدسلیمان به آبادان کشیدند؛ 2202 مایل راه با اتصالات پیچ و مهره ای، در کمتر از 24 ماه! بعدها، با گسترش میدان ها، خطوطی به ماهشهر افزوده شد و شبکه ای حیاتی شکل گرفت. آنچه امروز به نام خودکفایی در اکتشاف می شنویم، حاصل اشک ها و عرق های نسلی است که با چراغ دستی دانش، در تاریک ترین چاه ها قدم گذاشتند. از دکل های چوبی دیروز تا پالایشگاه های هوشمند امروز، هر قطره نفت، روایتی از پیروزی اراده بر محال را زمزمه می کند. تقدیر از این مسیر، نه یک انتخاب، که یک وظیفه است. پاسداشت کسانی که باور داشتند ایران، می تواند.
تبدیل ماهشهر به قطب صادراتی نفت ایران
صنعت نفت ایران از ابتدای کشف میدان نفتی مسجدسلیمان در سال 1908 میلادی (1287 خورشیدی) تاکنون، شاهد تحولات گسترده در حوزه اکتشاف، استخراج و انتقال نفت بوده. یکی از نقاط عطف این تاریخ، توسعه خطوط لوله برای انتقال نفت خام از میادین جنوب به پالایشگاه ها و بنادر صادراتی است. شرکت نفت انگلیس-ایران اولین خط لوله را با روش پرچکاری (به جای اتصالات پیچ و مهره مدرن) بین مسجدسلیمان و آبادان احداث کرد. طول این خط 20 مایل (حدود 32کیلومتر) بود و در کمتر از 24ماه به بهره برداری رسید. این خط با قطر متغیر 4 تا 6 اینچ و ظرفیت انتقال 40 هزار بشکه در روز طراحی شد.
دومین خط لوله با قطر 12اینچ چند سال بعد تکمیل شد، البته تا دهه 1310خورشیدی، 4 خط لوله از مسجدسلیمان به آبادان کشیده شد که ظرفیت پالایشگاه آبادان را به 5 میلیون تن در سال افزایش داد. هرچند پس از آغاز تولید نفت در میدان آغاجاری، خط لوله جدیدی به آبادان احداث شد. اگرچه با افزایش حجم صادرات، شرکت نفت انگلیس تصمیم به توسعه بندر ماهشهر گرفت. به این ترتیب خطوط لوله از آغاجاری به ماهشهر منتقل شدند تا امکان بارگیری مستقیم نفت در کشتی های اقیانوس پیما فراهم شود و این چنین بود که این تغییر، ماهشهر را به قطب صادراتی نفت ایران تبدیل کرد.
تولد غول صنعتی پالایشگاه تهران
همزمان با کشیده شدن خط لوله، فاز یک پالایشگاه تهران نیز کلید خورد. در محوطه ای که تا دیروز خالی بود، دستگاه های تقطیر اولیه سر برآوردند. اینجا هم همه چیز دست ساز بود؛ از نصب لوله ها تا راه اندازی مخازن. حتی در دهه 40 وقتی تریلی ها جای گاری ها را گرفتند، هنوز ردپای کار یدی در هر پروژه دیده می شد.