کشفی که ایران را در نقشه جهان ماندگار کرد
راه طلایی نـــفـــت
لیلا مهداد: در دل دشت های سوزان خوزستان، زیر آسمانی که گویی از شدت گرمای خورشید می سوخت، مردانی با دست های پر از میخ و عرق، زمین را می کاویدند. نه برای یافتن آب، نه برای طلا... آنها در جست و جوی گنجی تاریک و گران بها بودند که سرنوشت یک ملت را برای همیشه تغییر داد؛ گنجی که به نفت، شهره شد! از اولین ضربه که در مسجدسلیمان به زمین خورد تا شعله های سرکشی که از دل چاه های نفت زبانه کشید، داستان اکتشاف نفت در ایران، حماسه ای است پر از شکست های تلخ و پیروزی های درخشان، خیانت های استعماری و مبارزه های بی امان برای استقلال. اینجا، جایی است که زمین فریاد کشید و ایران را برای همیشه در نقشه جهان ماندگار کرد! در ادامه داستان اکتشاف نفت را مسعود فروزنده، نویسنده و پژوهشگر تاریخ از زوایه ای نوروایت می کند؛ داستانی که سرآغاز آن به سال 1287 برمی گردد و با پشت سر گذاشتن فرازوفرودهای فراوان تا به امروز ادامه دارد.
خرداد 1287 خورشیدی، ثبت در تاریخ نفت
صنعت نفت ایران زمین، موهبتی خاموش و نهفته در اعماق زمین، داستانی پرتلاطم و سرنوشت ساز را در کارنامه دارد؛ داستانی که با کشف نخستین چاه های نفت آغاز شد و تا امروز، مسیر سیاسی و اقتصادی کشور را دگرگون کرده. سفری طولانی که دوره هایی را با فرازوفرودهای مختص به خود ثبت کرده است. دوره نخست را می توان طلوع صنعت نفت و سلطه انگلیسی ها نامید؛ بازه تاریخی که از سال 1901 شروع شد و تا سال 1951 ادامه داشت؛ چیزی حدود 50سال از تاریخ ایران. داستان از آنجا شروع شد که رقص چراغ های نفتی در دل تاریکی میادین جنوب ایران، با کشف نخستین چاه نفت در خرداد 1287 خورشیدی یا 1908میلادی در مسجدسلیمان آغاز شد؛ دوره ای که تولید نفت سالانه به 3 هزار تن رسید. جرج برنارد رینولدز، مهندس انگلیسی تحت قرارداد ویلیام ناکس دارسی، پس از سال ها حفاری بی ثمر، سرانجام به مخزن عظیمی از نفت دست یافت؛ کشفی که ایران را به یکی از بازیگران اصلی صنعت نفت جهان تبدیل کرد.
خروج صنعت نفت از سلطه انگلیسی ها
در این دوره 50ساله، انگلیسی ها زیرسایه امتیاز دارسی، کنترل کامل صنعت نفت ایران را به دست گرفتند. در همین بازه تاریخی بود که میادینی همچون هفتگل، لالی، آغاجاری و گچساران یکی پس از دیگری کشف شدند و اینگونه بود که ایران به یکی از تامین کنندگان اصلی انرژی جهان تبدیل شد. برگ های تقویم ورق می خورد و تاریخ ایران به روزهای ملی شدن صنعت نفت نزدیک می شد که صنعت نفت از سلطه انگلیسی ها خارج شد. طبق آمارهای موجود در آن دوره، تولید روزانه به 660هزار بشکه رسیده بود؛ رشدی خیره کننده که نه تنها اقتصاد ایران، بلکه جایگاه آن در معادلات جهانی را نیز متحول ساخت.
توقف اکتشاف زیر سایه تهدیدها
دوره دوم صنعت نفت به روزهای پرالتهاب ملی شدن نفت برمی گردد. فصلی تازه در تاریخ نفت ایران با ملی شدن صنعت نفت در دوران زمامداری دکتر محمد مصدق آغاز شد. تصمیمی انقلابی که با حمایت گسترده مردم همراه بود و نقطه عطفی شد در مبارزه برای استقلال اقتصادی ایران؛ پیروزی ای که با چالش های بزرگ همراه بود.
در طول 28 ماه حکومت مصدق، تحریم های بین المللی و کشمکش های سیاسی دست به دست هم دادند تا اکتشافی تازه صورت نگیرد. هرچند با کودتای 28 مرداد 1332 این فصل از تاریخ نفت ایران نیز به پایان رسید.
عصر کنسرسیوم و بازگشت سرمایه گذاری خارجی
دوره سوم هم به عصر کنسرسیوم و بازگشت سرمایه گذاری خارجی برمی گردد. پس از کودتا، دولت جدید با تشکیل کنسرسیوم نفتی، شرکت های بین المللی را دور هم جمع کرد و اینگونه دوباره پای خارجی ها به صنعت نفت ایران باز شد. به واقع از کشف نخستین چاه آن هم در مسجدسلیمان تا ملی شدن این صنعت، سپس تشکیل کنسرسیوم، هر مرحله سفری طولانی بود که تأثیری ماندگار بر سرنوشت ایران گذاشت. صنعت نفت به دوره حاکمیت کنسرسیوم نفتی که رسید، اکتشاف در میادین نفتی خوزستان شدت گرفت؛ اکتشاف هایی که در سایه شرکت های عاملِ تحت قرارداد کنسرسیوم، عملیاتی می شدند و در این میان نقش ایران کمرنگ و حاشیه ای بود.
تقابل خواست ملی، سلطه فناوری و سرمایه خارجی
بعد از سال 1336 دولت ایران تصمیم به تغییر رویکرد می گیرد؛ بنابراین قانون نفت تصویب می شود؛ قانونی در واکنش به سلطه خارجی بر منابع نفت و ایجاد توازن برای حضور خارجی ها و حاکمیت ملی. براساس این قانون بود که دولت وقت از شرکت های خارجی دعوت کرد تا در خلیج فارس و فلات مرکزی دست به اکتشاف بزنند. نکته قابل تامل این است که از دیدگاه تاریخی اکتشاف نفت و دولت ایرانی با هم چه ارتباطی داشتند؟ در پاسخ به این پرسش باید گفت دولت ایران هیچ گاه نتوانست مساله سرمایه، فناوری و دانش فنی برای اکتشاف های نفتی را متمرکز و سازماندهی کند، تنها در یک دوره کوتاه، زمانی که در حوزه خلیج فارس و تحت قانون نفت 1313 فعالیت می کرد، تا حدی موفق به ایفای نقش مستقل شد، اما این استقلال نیز دیری نپایید. به و اقع تاریخ نفت ایران روایتی است از تقابل میان خواست ملی برای خودکفایی و سلطه فناوری و سرمایه خارجی.
دوگانه سوزی اکتشاف و تفحص نفت
در میانه داستان صنعت نفت گفته می شود در پی کشف نفت در مسجدسلیمان، دفتری در وزارت دارایی به نام «دفتر امور نفت» تأسیس شد؛ با مسئولیت کسب درآمدهای نفتی. نکته قابل تامل اینکه این دفتر هرگز به نکات فنی و فناوری اکتشاف نفت توجه نکرد و بیشتر تمرکزش بر مسائل مالی بود. از سال 1300 مجلس و دولت ایران به این فکر افتادند که در مقابل امتیاز نفت جنوب که به شرکت دارسی تعلق داشت، دست به اکتشاف و تفحص نفت بزنند. اینگونه بود که جریانی در مجلس شکل گرفت تحت عنوان دوگانه سازی نفت؛ به این معنا که در مقابل نفت جنوب که اختیار انگلیسی ها بود، نفت فلات مرکزی یا شمال به یک شرکت آمریکایی واگذار شود. این چنین بود که در سال های 1300، 1301، 1304 و 1305 همچنین 1318، اقدام هایی برای اکتشاف نفت آغاز شد. در این میان شرکت های مختلفی از جمله شرکت گلنسر آمریکایی، استاندارد اویل و یک شرکت هلندی برای این کار دعوت شدند.
کشف میدان های جدید و افزایش ذخایر
صنعت نفت ایران پس از انقلاب اسلامی، با وجود تحریم های شدید و فشارهای بین المللی، به یکی از نمادهای مقاومت و خودکفایی تبدیل شده است. این صنعت که روزی تحت سلطه شرکت های خارجی بود، امروز با تکیه بر دانش فنی داخلی و نیروی متخصص بومی به یکی از پیشگامان اکتشاف و تولید نفت و گاز در جهان تبدیل شده است. پس از انقلاب اسلامی، صنعت نفت ایران به طور کامل ملی و کنترل آن از دست شرکت های خارجی خارج شد. این اقدام نه تنها استقلال اقتصادی را به ارمغان آورد، بلکه زمینه ساز رشد فناوری و مدیریت منابع نفتی از سوی متخصصان ایرانی شد. در چهار دهه اخیر، ایران بیش از 70 میدان نفتی و گازی جدید کشف کرده که از جمله آنها می توان به میدان های غول پیکر پارس جنوبی (بزرگ ترین میدان گازی جهان)، آزادگان، یادآوران و چنگوله اشاره کرد. این اکتشاف ها، ایران را در رده کشورهای دارای بیشترین ذخایر هیدروکربوری جهان قرار داده است.
جهش در تولید و فناوری
پارس جنوبی؛ میدانی مشترک با قطر که امروز بیش از 70درصد گاز کشور و 40درصد بنزین ایران را تأمین می کند. ایران با وجود تحریم ها، توانسته است سهم برداشت خود از این میدان را از قطر پیش بیندازد. واقعیت شیرین این است که ایران که روزی حتی برای تعمیر سکوهای نفتی به خارج وابسته بود، امروز توانسته است با توسعه فناوری داخلی، در حوزه حفاری دریایی و میادین مشترک به خودکفایی برسد. قبل از انقلاب، ایران حتی در تامین بنزین داخلی ناتوان بود، اما امروز نه تنها نیاز داخلی را پوشش می دهد، بلکه به صادرکننده بنزین تبدیل شده و این در حالی است که در پایان سال ۱۴۰۳، صنعت پتروشیمی ایران به ظرفیت اسمی ۹۷ میلیون تن رسید، به طوری که ۷۵.۲ میلیون تن انواع محصولات را تولید و به بازارهای داخلی و خارجی عرضه کرد.