حوزه پژوهش در صنعت نفت چه هدفی را دنبال می کند؟
هدف در پژوهش، ایجاد توانمندی در ارکان بیرونی و داخلی زیست بوم صنعت نفت است تا بتوانند به نیازهای فعلی و آینده پاسخ مناسب و به هنگام بدهند. رصد فناوری، آینده پژوهی و برنامه ریزی برای پاسخ به نیازها و مسائل آتی، یکی از وظایف مجموعه های پژوهشی است؛ اما از آنجا که عدم قطعیت ابهام در پیش بینی آینده قطعی است؛ بخشی از نیازهای آینده، ناشناخته و غیرقابل پیش بینی هستند. بنابراین تنها راه حل برای پاسخ مناسب به نیازهای آتی، توانمندسازی همه ارکان زیست بوم پژوهش و نوآوری صنعت نفت است.
هدف صنعت نفت از تعامل با دانش بنیان ها، تجاری سازی است. این مهم چگونه محقق می شود؟
مسیر توسعه فناوری از پژوهش آغاز و به تجاری سازی ختم می شود؛ البته این مسیر پیچیده و زمان بر است. در بحث توسعه فناوری، مفهومی وجود دارد با عنوان سطح آمادگی فناوری. سطح آمادگی فناوری، ابزاری تحلیلی برای تعیین میزان بلوغ فناوری است و این ارزیابی بلوغ فناوری، کمک می کند تا ضمن شناسایی نقاط قوت و ضعف محصول، نقشه راه صحیحی را برای رسیدن به هدف که همان تجاری سازی محصول یا فناوری است نیز ترسیم کنیم. شرکت های دانش بنیان، بخش مهمی از فرایندهای توسعه فناوری را به عهده دارند. این شرکت ها در قراردادهای تولید بار اول که در آنها محصول با فناوری بومی برای بار اول در مقیاس صنعتی تولید و در شرایط واقعی ارزیابی می شود، مشارکت فعال دارند؛ البته شرکت های دانش بنیان به عنوان بخشی از فهرست تامین کنندگان و سازندگان صنعت نفت در ساخت و تامین کالاهای مورد نیاز صنعت نفت هم فعالیت دارند.
تاکنون چقدر به دانش بنیان ها نزدیک شده ایم؟
امروز بیش از 670 شرکت دانش بنیان در لیست تامین کنندگان و سازندگان نفت حضور دارند؛ شرکت هایی که در تامین کالا و تجهیزات به صنعت نفت خدمات ارائه می دهند. این شرکت ها طی سه سال گذشته با عقد بیش از 2 هزار قرارداد با مجموعه وزارت نفت، 900 میلیون دلار و 38 همت (38 هزار میلیارد تومان) کالا و تجهیزات مورد نیاز صنعت نفت را تولید کرده اند. این حجم تعامل، هم باعث رشد و تقویت بنیه شرکت های دانش بنیان می شود و هم افزایش اطمینان صنعت از پایداری زنجیره تامین کنندگان کالا و تجهیزات را در پی دارد، ضمن اینکه باعث کاهش ریسک وقفه در تولید پایدار نیز می شود.
عملکرد پژوهش در نفت را چطور ارزیابی می کنید؟
به گواه معاونت علمی و فناوری اقتصاد دانش بنیان ریاست جمهوری، در بحث قراردادهای تولید بار اول از طریق شرکت های دانش بنیان ، وزارت نفت در سه سال گذشته به طور پیاپی رتبه اول را کسب و 76 قرارداد تولید بار اول را با ارزش بیش از 172میلیون دلار با شرکت های دانش بنیان منعقد کرده است؛ البته انتظار از صنعت نفت نیز همین است؛ چرا که نفت، صنعتی پیشران است و قطعا باید همین رویه را ادامه دهد. در واقع با وجود عملکرد خوب، همچنان کارهای بزرگی را پیش رو داریم. با توجه به تکلیف قانون برنامه هفتم درباره پیشرفت در داخلی سازی، سالانه 10 درصد از اقلام راهبردی صنعت در داخل تولید می شود؛ هرچند که این مسیر باید با جدیت و شتاب بیشتری دنبال شود.
در مسیر دانش بنیان شدن صنعت نفت، تعامل بیشتر با دانشگاه هاست یا دانش بنیان ها؟
همان طور که قبلا اشاره کردم، پژوهش در بحث توسعه فناوری، مسیر زیادی پیش رو دارد. به عبارت دیگر در این راه، ابتدا ایده اولیه به طرح تبدیل می شود، سپس امکان سنجی و ساخت و ارزیابی در مقیاس کوچک صورت می گیرد و بعد به شکل پایلوت اجرا و در نهایت تولید در مقیاس واقعی (بار اول) و بعد تجاری سازی انجام می شود. گام های اول این مسیر که به عنوان پژوهش شناخته می شود، از طریق ارتباط و همکاری با دانشگاه ها و پژوهشگاه ها طی می شود. ما باید ارتباطمان را با دانشگاه ها و مراکز پژوهشی که کارخانه تولید ایده و نوآوری هستند، حفظ کنیم؛ زیرا بی توجهی به این بخش باعث می شود زنجیره آفرینش و پرورش ایده و نوآوری ضعیف شود و برای چالش های 10 تا 15 سال آتی، راه حلی نداشته باشیم؛ البته گام های نهایی که به تولید بار اول می رسد، از طریق شرکت های دانش بنیان برداشته می شود. بنابراین حضور هر دو بخش در توسعه فناوری لازم و ضروری است.
چطور از ظرفیت آنها به نفع صنعت نفت بهره برده اید؟
یکی از راهبردها و تکالیف اداره کل پژوهش معاونت مهندسی، پژوهش و فناوری وزارت نفت تسهیل ارتباط صنعت با دانشگاه هاست. در این خصوص، پژوهش های دانشگاهی به سمت نیازهای صنعت هدایت می شوند، بنابراین نیازمند توانمندسازی دانشگاه ها، یعنی استادان و دانشجویان متناسب با نیازهای صنعت نفت هستیم. در ادامه هم فرایندها را در شرکت ها تسهیل می کنیم و نظارت بر پروژه ها را به عهده داریم. واقعیت این است که در سال های گذشته، قالب های مختلف همکاری با دانشگاه ها تعریف شده تا بتوانیم ارتباط گسترده ای با دانشگاه ها داشته باشیم.
گریزی بزنیم به این قالب های همکاری؛ لطفا در این باره هم توضیحاتی بفرمایید.
یک قالب مرسوم، پروژه های پژوهشی است که بین دانشگاه ها و صنعت نفت انجام می شود. در این بخش تقریبا از سال 1400 تا به امروز 370 قرارداد پژوهشی بسته شده است. شاید برخی این مساله را مطرح کنند که تعداد قراردادها در سال های گذشته بیشتر بوده که در پاسخ باید بگوییم در سال های اخیر، حضور دانش بنیان ها را داشتیم، بنابراین تمام پژوهش ها در سبد دانشگاه ها قرار نمی گیرد و بخشی به دانش بنیان ها سپرده می شود. قالبی هم تحت حمایت از پایان نامه های ارشد و دکترا داریم که در این زمینه، از 156 پایان نامه دکترا و بیش از 500 پایان نامه ارشد حمایت کردیم. 656 تیم مرتبط با نیازهایمان در دانشگاه ها داریم؛ چون در یک پایان نامه حداقل یک استاد راهنما، یک داور و یک دانشجو حضور فعال دارند؛ البته ما توقع نداریم که خروجی تمامی این پایان نامه ها در کوتاه مدت به محصول صنعتی تبدیل شوند، حتی اگر بخشی از این پروژه ها در آینده به نتیجه برسد، باز هم دستاورد خوبی است. این پژوهش ها به چاپ بیش از یکهزار و 500 مقاله داخلی و خارجی منجر شده که همین اعداد و ارقام، بیانگر کیفیت مناسب پژوهش در کشور است.
چطور از ظرفیت دانشگاه ها در صنعت بهره می برید؟
طی سال های اخیر وزارت علوم، تحقیقات و فناوری برای گسترش ارتباط دانشگاه و صنعت، طرح فرصت مطالعاتی اعضای هیأت علمی دانشگاه در صنعت را تدوین و ابلاغ کرده است. طبق این طرح، ارتقای استادان جوان، مستلزم طی دوره فرصت مطالعاتی در صنعت مرتبط است. در وزارت نفت هم برای تسهیل در بهره گیری از این ظرفیت و افزایش تعامل با دانشگاه ها، دستورعمل و قرارداد همسان فرصت مطالعاتی اعضای هیأت علمی در صنعت نفت تدوین و ابلاغ شده که طی آن، اعضای هیأت علمی می توانند در دوره های 3، شش یا 12 ماهه در صنعت نفت، مرتبط با تخصصی که دارند، حاضر شوند. ظرفیت دیگر برای ارتباط با اعضای هیأت علمی دانشگاه ها، طرح پژوهانه است که در این طرح، پس از احصای نیازهای پژوهشی صنعت و اعلام و فراخوان از طریق سامانه نیازها و ایده ها (نان)، اعضای هیأت علمی پروپوزال های خود را ارائه می کنند. این دو بخش، ظرفیت های جدید ارتباط صنعت با دانشگاه هستند که امیدواریم در سال آینده هم صنعت و هم دانشگاه، از این ظرفیت بیشتر و بهتر استفاده کنند.
سخن پایانی اگر باقی مانده، بفرمایید.
نفت، صنعتی گسترده با ظرفیت های بالاست که با بهره گیری از بازوهای علمی همچون پژوهش، می توان آنها را از بالقوه به فعالیت درآورد. در این میان، مراکز علمی مثل دانشگاه ها می توانند با ورود بیش از پیش به حوزه های پژوهشی، افزون بر شناسایی ظرفیت های پژوهشی، در این حوزه ظرفیت های جدید نیز خلق کنند و در ارتقای بیش از پیش صنعت نفت نقش آفرین ظاهر شوند