میادین مشترك نفتی و گازی كشور و به کارگیری تمهیدات لازم برای افزایش ظرفیت تولید از این میادین بوده است. عمده میادین مشترک نفتی و گازی کشور پس از پیروزی شکوهمند انقلاب اسلامی کشف و توسعه یافته اند که در حال حاضر توسعه تمامی میادین مشترک کشور تعیین تکلیف شده است. در حال حاضر ظرفیت تولید میادین مشترک نفتی به میزان 490 هزار بشکه در روز و ظرفیت تولید میادین مشترک گازی به میزان 720 میلیون مترمکعب در روز است. میادین غرب کارون، پارس جنوبی، آذر، خانگیران و... در حال تولید هستند. افزون بر آن با اولویت بخشی دولت چهاردهم، از هشت میدان مشترک گازی سه میدان در حال تولید، سه میدان در حال توسعه و دو میدان در فاز مطالعاتی قرار دارد. همچنین از 20 میدان نفتی مشترک، اکثر آنها یا در حال تولید هستند یا برنامه توسعه آنها در حال اجراست.
توسعه پالایش گاز و شبکه توزیع ملی و صادرات
توسعه در پالایش گاز طبیعی و شبکه توزیع ملی و صادراتی را باید از دستاوردهای مهم پس از انقلاب 57 دانست. سیاست انرژی كشور براساس بهره گیری هرچه بیشتر از منابع گاز طبیعی و افزایش سهم گاز در سبد مصرفی حامل های انرژی از طریق توسعه ظرفیت تولید و توسعه شبکه های انتقال و گازرسانی و نیز ارتقای جایگاه ایران در صادرات گاز به بازارهای بین المللی شكل گرفته است تا از این رهگذر، صرفه جویی اساسی در مصرف فراورده های نفتی مایع حاصل شودكه می تواند درآمدهای صادراتی كشور را افزایش دهد. در سال های پیش از انقلاب اسلامی، استفاده از گاز طبیعی در بخش خانگی و تجاری و حتی صنایع بسیار محدود بوده و مجموع مشتركان این شركت به 50هزار مورد نمی رسیده است. مصرف كنندگان داخلی گاز طبیعی تا قبل از انقلاب اسلامی، یك واحد پتروشیمی و تعدادی شهر و یك روستا بوده است. هدف جایگزینی گاز طبیعی با نفت خام در سیاست گذاری انرژی كشور در قبل از انقلاب مطرح نبوده؛ از این رو توسعه گاز به ظرفیت پالایشگاه بیدبلند محدود بود، اما هم اکنون شركت ملی گاز ایران به عنوان یكی از شرکت های معتبر در عرصه فعالیت های مربوط به صنعت گاز در جهان، دستاوردهای چشمگیری در حوزه توسعه گازرسانی به بخش های مختلف مصرف داخل كشور به منظور افزایش سطح رفاه مردم و تامین سوخت بخش های مختلف مصرف در کشور داشته؛ به طوری که پوشش كلی گازرسانی كشور به بیش از 95 درصد افزایش یافته است. مهم ترین دستاوردهای این حوزه در سال های پس از انقلاب اسلامی شامل احداث پالایشگاه های گازی ازجمله مجتمع پالایشی پارس جنوبی، پالایشگاه فجر جم، پالایشگاه شهید هاشمی نژاد، پالایشگاه پارسیان، پالایشگاه مسجدسلیمان، پالایشگاه سرخون و قشم و پالایشگاه ایلام، عزم ملی همسو با تداوم گازرسانی و تامین پایدار گاز در بخش های مختلف مصرف، افزایش درصد بهره مندی خانوار شهری از نعمت گاز طبیعی از حدود یک درصد در سال 1357 به 98 درصد تاکنون، افزایش درصد بهره مندی خانوار روستایی از نعمت گاز طبیعی از حدود یک درصد در سال 1357 به 84 درصد تاکنون، رفع گلوگاه های موجود در پالایشگاه های گازی و راه اندازی ایستگاه های جدید تقویت فشار، احداث تعداد 2563 جایگاه CNG در كشور، با محوریت بخش خصوصی تا انتهای سال 1402، تكمیل و بهره برداری از طرح های ذخیره سازی گاز طبیعی در مخازن سراجه و شوریجه با ظرفیت 3.25میلیارد مترمکعب در سال بوده که فازهای توسعه آنها در حال انجام است.
در این میان تکمیل طرح های ذخیره سازی گاز در میدان شوریجه (فاز دوم) با پیشرفت فیزیکی حدود 50 درصد و میدان سراجه (فاز دوم) با پیشرفت فیزیکی حدود 45 درصد در بخش بالادستی و 65 درصد در بخش پایین دستی در حال انجام بوده و پیگیری طرح های ذخیره سازی گاز در میادین اكتشافی بانكول، مختار و قزل تپه، احداث خط لوله گاز بندرعباس-لافت-گورزین در بخش جزیره قشم از زیرآب برای نخستین بار در خاورمیانه با تکیه بر توان شرکت های دانش بنیان داخلی از دیگر موارد به شمار می رود. در همین زمینه اقدام ها و دستاوردهای وزارت نفت در دولت چهاردهم در حوزه توسعه گازرسانی شامل تزریق گاز به قطعه اول خط لوله
میناب-سیریک به طول 90 کیلومتر جهت افزایش پایداری شبکه انتقال گاز جنوب و جنوب شرق کشور و تامین پایدار گاز آن مناطق، تزریق گاز به قطعه دوم خط لوله رشت- چلوند، بهره برداری از تاسیسات تقویت فشار گاز شهید اخلاقی (آب پخش 6) - 2 واحد در مهرماه و یک واحد در آبان ماه، تزریق گاز به ایستگاه کنترل فشار گاز سمنان به منظور پایداری گازرسانی، دستیابی به پیشرفت فیزیکی بیش از 99 درصد در احداث اسکله تاسیسات صادرات میعانات گازی بندرسیراف می شود.
بررسی آمار و عملکردها نشان می دهد که ظرفیت پالایش و نم زدایی گاز طبیعی از 36 میلیون مترمكعب در روز به 1087 میلیون مترمكعب در روز در دوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی افزایش یافته است. همچنین در اوایل انقلاب اسلامی فقط 2.5 هزار کیلومتر خط انتقال گاز طبیعی در کشور وجود داشته که این مقدار در حال حاضر به 40.2 هزار کیلومتر رسیده است.
افزون بر آن گازرسانی به شهرها و روستاها شاخص مناسبی در بررسی کارنامه نزدیک به 50 ساله صنعت نفت کشور است. درحالی که در قبل از انقلاب اسلامی فقط به 5 شهر و یک روستا گازرسانی شده بود که در دوران پس از انقلاب اسلامی 1259 شهر(دو شهر در دولت چهاردهم) و 40 هزار و 755 روستا گازرسانی شده است. افزایش درصد بهره مندی خانوار شهری از نعمت گاز طبیعی از حدود یک درصد در سال 1357 به 99 درصد تاکنون و افزایش درصد بهره مندی خانوار روستایی از نعمت گاز طبیعی از حدود یک درصد در سال 1357 به 88 درصد تاکنون محقق شده است.
رتبه مهم ایران در برخورداری از ذخایر گازی سبب شده است که صادرات گاز طبیعی كشور که در سال های پس از انقلاب آغاز شد، توسعه یابد. در این میان می توان به صادرات به كشور ترکیه اشاره کرد که از سال 2001 شروع شده و از سال 2007 به حدود 10 میلیارد مترمکعب در سال افزایش یافت. همچنین صادرات گاز طبیعی به كشور عراق در قالب قرارداد بغداد (نفت شهر) از تیرماه 1396 و قرارداد بصره (شلمچه) از تیرماه 1397 عملیاتی شد.
پالایش پس از انقلاب
در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی در نتیجه راه اندازی واحدهای جدید پالایشی، افزایش ظرفیت واحدهای قدیمی در پالایشگاه های نفت كشور، همچنین بهینه سازی واحدهای پالایشی قدیمی، تولید بنزین موتور و نفت گاز به ترتیب حدود 9 و 5 برابر افزایش یافته و به این ترتیب نیاز مصرف داخل به این فراورده های با ارزش افزوده بالا تامین شده است. بررسی عملکرد صنعت نفت در این حوزه، دستاوردهای زیادی را پیش رو قرار می دهد که می توان به احداث پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس، بهره برداری كامل از فازهای 1، 2 و 3 پالایشگاه و افزایش ظرفیت پالایشی آن به 450 هزار بشکه در روز، احداث پالایشگاه امام خمینی(ره) شازند و پالایشگاه بندرعباس در سال های پس از انقلاب اسلامی، راه اندازی كامل طرح توسعه پالایشگاه امام خمینی(ره) شازند، راه اندازی طرح توسعه پالایشگاه بندرعباس، راه اندازی طرح بنزین سازی پالایشگاه شهیدتندگویان تهران، بهره برداری از طرح بنزین سازی پالایشگاه اصفهان، راه اندازی طرح توسعه پالایشگاه لاوان، احداث مجتمع بنزین سازی پالایشگاه آبادان، راه اندازی طرح بنزین سازی پالایشگاه تبریز، راه اندازی واحد بنزین سازی (CCR) پالایشگاه بندرعباس اشاره کرد. همچنین در کارنامه عملکردی این حوزه بهره برداری از بخش اول فاز دوم طرح توسعه و تثبیت ظرفیت پالایشگاه آبادان، راه اندازی نخستین پالایشگاه نفت خام فوق سنگین کشور در قشم، انجام تعمیرات اساسی و تکمیل ظرفیت عملیاتی پالایشگاه 140 هزار بشکه ای ال پالیتو ونزوئلا به ارزش 110 میلیون یورو و صدور خدمات فنی مهندسی، انعقاد مشارکت نامه و تامین مالی ساخت پتروپالایشگاه شهید سلیمانی با ظرفیت 300 هزار بشکه در روز نفت خام سنگین با بانک ها و هلدینگ های بزرگ داخلی، اخذ مصوبه شورای اقتصاد برای احداث این پتروپالایشگاه و انعقاد قرارداد واگذاری زمین اجرای این طرح، همچنین انعقاد مشارکت نامه و تامین مالی ساخت پالایشگاه مروارید مکران با ظرفیت پالایش روزانه 300 هزار بشکه نفت خام سنگین و فوق سنگین با بانک ها و هلدینگ های بزرگ داخلی، صدور مجوز برای هشت طرح احداث پالایشگاه ها/ پتروپالایشگاه های جدید به ظرفیت 1.49 میلیون بشکه در روز در قالب قانون حمایت از توسعه صنایع پایین دست نفت خام و میعانات گازی با استفاده از سرمایه گذاری مردمی به چشم می خورد.
اگر بخواهیم کارنامه عملکرد دولت چهاردهم را در این حوزه بررسی کنیم، در زمینه تولید فراورده های اصلی، با انجام اصلاحات فرآیندی و افزایش تحویل خوراك نفت خام و میعانات گازی به پالایشگاه ها از 2295 در پنج ماه نخست سال 1403 به 2386 بشكه در روز از زمان استقرار دولت چهاردهم تا نیمه اول دی ماه، نتایج مهمی به دست آمده است، از جمله آنکه میانگین تولید بنزین موتور در پنج ماه نخست سال 1403 برابر با 116.9 میلیون لیتر در روز بوده كه با حدود 7 میلیون لیتر در روز افزایش، میانگین تولید از شهریور تا نیمه اول دی ماه به 123.6 میلیون لیتر در روز رسید. میانگین تولید نفت گاز در پنج ماه نخست سال 1403 برابر با 111.2 میلیون لیتر در روز بوده كه با 7 میلیون لیتر در روز افزایش، میانگین تولید از شهریور تا نیمه اول دی ماه به 118.2 میلیون لیتر در روز افزایش یافته است. دستیابی به پیشرفت فیزیکی 93.3 درصد در طرح احداث پالایشگاه میعانات گازی آدیش جنوبی، پیشرفت فیزیکی 76 درصد در فاز اول طرح احداث پالایشگاه میعانات گازی مهر خلیج فارس، بخش دیگری از این عملکرد است.
همچنین باید به رویکرد مهم در افزایش کیفیت تولید فراورده های نفتی در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی اشاره کرد که باجدیت پیگیری شده و در حاضر حدود 31 میلیون لیتر در روز بنزین یورو4 به بالا و 72.6 میلیون لیتر در روز نفت گاز یورو4 به بالا در کشور تولید می شود که از این میزان درمجموع حدود 6میلیون لیتر آنها در دولت چهاردهم(بهره برداری از واحد ایزومریزاسیون پالایشگاه شیراز و واحد هیدروكراكر پالایشگاه آبادان) اضافه شده است. افزون بر آن، برنامه بهینه سازی در تمام پالایشگاه های نفتی کشور در دستور کار بوده و در حال اجراست.
میزان سوخت مایع تحویلی به نیروگاه ها از 46.2 میلیون لیتر در روز در 5 ماه ابتدای سال 1403 به 84.5 میلیون لیتر در روز در دی ماه و میزان سوخت مایع تحویلی به صنایع از 11.9 میلیون لیتر در روز در 5 ماه ابتدای سال امسال به 20.8 میلیون لیتر در روز در آبان ماه رسیده است.
در این حوزه افزون بر موارد فوق، باید به انجام تعمیرات اساسی و تکمیل ظرفیت عملیاتی پالایشگاه 140 هزار بشکه ای ال پالیتو ونزوئلا به ارزش 110 میلیون یورو و صدور خدمات فنی مهندسی به عنوان تجربه خارج از کشور هم اشاره کرد.
از دیگر موارد عملکردی دولت چهاردهم آنکه طرح تكمیل فاز نخست خط لوله بندرعباس-رفسنجان با تزریق 45 میلیون دلار منابع ارزی و همچنین حل مشكل تأمین كالاهای داخلی مورد بهره برداری قرار گرفته و تزریق فراورده به آن آغاز شده است. بهره برداری از این خط منجر به انتقال پایدار سوخت از جنوب به مركز كشور خواهد شد. همچنین بهره برداری خط لوله اصلی تبریز /خوی /ارومیه، بهره برداری از فاز اول خط لوله 30-32اینچ سبزآب- شازند، اتصال نیروگاه های سرو یزد و كاشان به خط لوله انتقال فراورده، بهره برداری از 10جایگاه سی ان جی در استان های مختلف(کرمان و سیستان بلوچستان)، بهره برداری کامل طرح کهاب در جایگاه های توزیع سوخت، تقویت ناوگان حمل سوخت كشور با هدف افزایش تحویل و تأمین پایدار سوخت مایع نیروگاه ها و صنایع عمده با انجام اقداماتی از جمله اضافه کردن 1320 دستگاه ناوگان جدید به شبکه توزیع سوخت مایع كشور و اختصاص کارمزد تشویقی به ناوگان حمل جاده ای و ریلی، بخش دیگری از کارنامه دولت چهاردهم است.
توسعه صنعت پتروشیمی
توجه به رشد و توسعه صنعت پتروشیمی ایران را می توان از تدابیر مهم در ایام پس از انقلاب اسلامی دانست. صنعت پتروشیمی از جمله صنایع پایین دستی صنعت نفت و گاز است كه نقش مهمی در كسب ارزش افزوده از نفت خام و گاز طبیعی در فرآیند زنجیره ارزش و نیز اشتغال زایی دارد. روند توسعه صنایع پتروشیمی در سال های پس از پیروزی شكوهمند انقلاب اسلامی نشان دهنده این است كه تحول بزرگی در این صنعت صورت گرفته؛ به گونه ای كه شاهد جهش كشور در راه اندازی مجتمع های پتروشیمی متعدد و به تبع آن تولید و صادرات محصولات متنوع پتروشیمی هستیم. این موضوع سبب شده است كه كشور افزون بر تامین نیازهای داخلی، در عرصه بین المللی نیز صاحب جایگاه ممتاز شود. صنعت پتروشیمی ایران تا پایان سال 1402 حدود یک میلیون و 140 هزار بشکه معادل نفت خام در روز از منابع هیدروکربوری را به محصولات ارزشمند پتروشیمی تبدیل کرده و ظرفیت اسمی تولید در 72 مجتمع تولیدی (با احتساب طرح هایی که در سال 1402 راه اندازی شده اند) به 96.3 میلیون تن در سال رسیده است. همچنین سه مجتمع یوتیلیتی متمرکز، سرویس های جانبی مورد نیاز (برق، بخار، آب و...) را برای مجتمع های تولیدی مستقر در ماهشهر و عسلویه فراهم می کنند.
با راه اندازی حدود 90 طرح ازجمله احداث مجتمع های پتروشیمی، طرح های تکمیل زنجیره ارزش، طرح های تامین خوراک پتروپالایشگاه و تامین سرویس های جانبی و ... در سال های پس از پیروزی انقلاب اسلامی، میزان تولید محصولات پتروشیمی در سال 1402 نسبت به سال 1357 بیش از 46 برابر شده است. همچنین تدوین طرح های پیشران صنعت پتروشیمی در شش زنجیره متانول، پروپیلن، اتیلن، بنزن، بوتیلن و اوره براساس بررسی تقاضای بازار داخلی و میزان واردات كه این طرح ها موجب تحریک/تشویق سرمایه گذاری گسترده در زنجیره پایین دستی خود در كشور می شوند. در حال حاضر بخشی از این طرح ها فعال شده اند.
برنامه ریزی برای، احداث 9 پارک شیمیایی در شهرهای جنوبی و ساحلی کشور از سوی شرکت صنایع پتروشیمی خلیج فارس، بهره برداری از پارك گوگردی گنبدلی (یادواره سردار شهید حاج قاسم سلیمانی) با ظرفیت 800 تن در روز گوگرد مذاب و برنامه ریزی برای احداث پارک های گوگردی در سایر مناطق، ازجمله پارس جنوبی از دیگر دستاوردها طی مقطع مورد بررسی است.
در این میان اقدام ها و دستاوردهای وزارت نفت از زمان استقرار دولت چهاردهم در حوزه توسعه صنعت پتروشیمی قابل توجه بوده است؛ به گونه ای که میزان تولید محصولات پتروشیمی از 57 میلیون تن در 9 ماه نخست سال 1402 با 3.5 درصد رشد به 59 میلیون تن در 9 ماه ابتدای سال 1403 رسیده است. همچنین صادرات محصولات پتروشیمی از 22.4 میلیون تن در 9 ماه نخست سال 1402 با 6.7 درصد رشد به 23.9 میلیون تن در 9 ماه ابتدای سال 1403 افزایش یافته است.