ترکمنستان در حالی یک طرفه گاز خود را به روی ایران قطع کرد که چند روز قبل از آغاز سال ۲۰۱۷ میلادی، مذاکرات فشرده ای بین مسئولان وقت شرکت ملی گاز ایران و ترکمنستان صورت گرفته بود و مسئولان شرکت ملی گاز ایران، رسما اعلام کرده بودند در سفری که مدیرعامل وقت شرکت ملی گاز ایران به ترکمنستان داشت، توافق واردات گاز از این کشور به مدت پنج سال آینده امضا شده است و به همین دلیل گاز بدون مشکل از این کشور وارد خواهد شد، اما قطع یکباره گاز در اولین روز از سال نو2017 میلادی، مسئولان شرکت ملی گاز ایران را شوکه کرد. ترکمن ها در بیانیه ای رسمی که از سوی وزارت امور خارجه آن کشور صادر شد، اعلام کردند «قطع گاز به روی ایران دلایل اقتصادی دارد»، زیرا شرکت ملی گاز ایران از سال ۲۰۱۳ میلادی، تمهیدات لازم را برای پرداخت بدهی گازی که پیش تر به جمهوری اسلامی ایران صادر شده، انجام نداده است و در نتیجه بدهی ایران افزایش یافته و این موضوع مشکلاتی را در زمینه تامین مالی برای اجرای کار های فنی و عملکرد خط لوله صادرات گاز ترکمنستان ایجاد کرده است.

کاهش اعتبار ترکمنستان در تجارت گاز

نقطه آغاز تعاملات گازی دو کشور ایران و ترکمنستان به سال 1375می رسد، زمانی که قرارداد واردات گاز از ترکمنستان به مدت 25 سال منعقد شد. طبق این قرارداد، ایران روزانه حدود 33میلیون مترمکعب گاز (سالانه 12میلیارد مترمکعب) از این کشور وارد می کرد. به این ترتیب از سال 1997میلادی، واردات گاز از ترکمنستان به میزان 6 میلیارد مترمکعب در سال از مسیر خط لوله کردکوی- کرپچه آغاز شد.

در ادامه نیز با اضافه شدن خطوط لوله دیگر، درمجموع میزان واردات از ترکمنستان به 12میلیارد مترمکعب رسید که هرسال به طور تقریبی، کمتر از پنج درصد از نیاز کشور از این طریق تأمین می شد. ایران از گاز ترکمنستان برای تأمین نیاز بخشی از استان های شمالی کشور استفاده می کرد.

 ترکمنستان که از ابتدای ژانویه ۲۰۱۷ (سال 1395) صادرات گاز به ایران را به دلیل تاخیر بلندمدت در پرداخت بهای گازی متوقف کرده بود، از ایران به دیوان دادرسی بین المللی شکایت کرد و سرانجام یک دادگاه داوری بین المللی در سال ۲۰۲۰ به نفع ترکمنستان رأی داد که شرکت ملی گاز ایران باید نزدیک به دو میلیارد دلار را برای گازی که از سال ۲۰۰۷ تا ۲۰۱۳ از ترکمنستان وارد کرده بود، به ترکمن گاز بپردازد. بدهی ایران به ترکمنستان بابت واردات گاز در دوره های گذشته در سه قسط تسویه و مسیر برای ادامه مذاکرات بیشتر بین دو کشور هموارتر شد. البته ایران از همان زمان، تلاش های فراوانی برای حل وفصل موضوع آغاز کرد. نکته حائز اهمیت در قطع صادرات گاز ترکمنستان به ایران، رفتار این کشور در اجرای قرارداد 25 ساله بود؛ ترکمنستان با رفتارهایی خارج از عرف بین الملل، اجرای قرارداد را یکباره متوقف کرد؛ رفتاری که به کاهش اعتبار این کشور در تجارت گاز منجر شد.

قیمت گاز توافقی بود

عزیزاله رمضانی، مدیرعامل پیشین شرکت ملی گاز ایران درباره قرارداد واردات گاز ترکمنستان به ایران می گوید: آنچه بین شرکت ملی گاز ایران و ترکمن گاز مطرح بود، پرداخت نشدن مطالبات آنها بود.

 وی یادآور شد: ترکمنستان براساس داوری ای که صورت گرفت، همه مطالبات خود را دریافت کرده بود؛ این کشور با آنکه مطالبات خود را دریافت کرده، اما به برقراری رابطه با شرکت های خصوصی ایرانی در این زمینه تمایل دارد. قرارداد واردات گاز ترکمنستان از ایران 25 ساله بود، اما به طور کامل اجرا نشد و پنج سال از آن باقی ماند. در سال های مختلف که قرارداد اجرا می شد، شش تا هفت الحاقیه قیمتی به قرارداد اصلی اضافه و قیمت نهایی گاز تعیین می شد.

رمضانی تاکید کرد: ایران هیچگاه با ترکمنستان مشکل قیمتی نداشته است، زیرا قیمت براساس توافق های صورت گرفته بود. ترکمن گاز، پول خود را می خواست.

سوآپ گازی ایران، ترکمنستان و آذربایجان

با پرداخت بدهی ایران به ترکمنستان، مسیر مذاکرات گازی ایران و ترکمنستان باز شد و انعقاد قرارداد سوآپ گازی بین ایران، ترکمنستان و آذربایجان با رقم سالانه یک و نیم تا دو میلیارد مترمکعب گاز آذرماه 1400 در حاشیه پانزدهمین نشست سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) و اجرایی شدن آن از ابتدای سال  2022میلادی، رابطه ایران با ترکمنستان و آذربایجان را وارد مرحله تازه و یخ ارتباط ایران و ترکمنستان را هم آب کرد.

با این حال بار دیگر آنگونه که باید توافق ها اجرایی نشد. بر پایه گزارش های رسمی، سال 1400 سوآپ گازی انجام نشد و سال 1401 حجم سوآپ میان ایران، ترکمنستان و آذربایجان به یک میلیارد و 504 میلیون مترمکعب رسید که از مجموع این میزان تنها 300 میلیون مترمکعب سهم ایران بود، یعنی روزانه حدود 822 هزار مترمکعب! حجم سوآپ سال 1402 به 2 میلیارد و 350 میلیون مترمکعب رسید که از مجموع این میزان نیز تنها 460 میلیون مترمکعب سهم ایران بود.

به گفته سعید توکلی، مدیرعامل شرکت ملی گاز ایران، هم اکنون سوآپ گاز ترکمنستان از ایران به مقصد جمهوری آذربایجان، متوقف شده است و ایران هیچ واردات و سوآپ گازی از کشور ترکمنستان ندارد.

عزیزاله رمضانی، مدیر اسبق امور بین الملل شرکت ملی گاز ایران نیز در خصوص سوآپ گاز ترکمنستان از ایران می گوید: در عملیات سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان، ایران مقداری از گاز را به عنوان حق الزحمه برداشت می کرد و در اختیار استان های شمالی قرار می داد. حال آنکه رقم سوآپ گاز خیلی کمتر از میزان قرارداد واردات گاز از ترکمنستان بود.

به گفته رمضانی، قرارداد واردات گاز ایران از ترکمنستان در سال حدود 14 میلیارد مترمکعب بود که به روزانه حدود 40 میلیون مترمکعب می رسید، اما سوآپ گاز روزانه 5 تا 6 میلیون مترمکعب بود که براساس گزارش های رسمی، این میزان نیز محقق نشد.

انتقال گاز ترکمنستان از مسیر امن ایران

محمدصادق مهرجو، کارشناس اقتصادی نیز در خصوص این موضوع که چه عواملی بر قیمت گاز وارداتی ایران از ترکمنستان اثرگذار بود، می گوید: موضوع قیمت گذاری گاز برخلاف نفت که جهانی است و شاخص های مختلفی در آن لحاظ می شود، منطقه ای و تابع عواملی از جمله عرضه و تقاضا است؛ قیمت این حامل انرژی دوجانبه بین کشور خریدار و فروشنده تعیین می شود.

کشور ترکمنستان به آب های آزاد راه ندارد و به دنبال این است که با احداث خط لوله ای در دریای خزر به آب های آزاد دسترسی داشته باشد. این کشور محصور در خشکی، واقع در آسیای مرکزی است که از شمال با قزاقستان و ازبکستان و از جنوب با افغانستان و ایران همسایه است و از غرب از طریق دریای خزر با کشورهای جمهوری آذربایجان و روسیه، مرز آبی دارد.

خط لوله صادراتی گاز ترکمنستان به ایران و روسیه متصل است و در حال حاضر با جنگ روسیه و اوکراین، این کشور به دنبال مسیر جایگزین می گردد؛ مسیر ایران به لحاظ امنیت خطوط لوله و زیرساخت هایی که وجود دارد، ظرفیت بسیار بالایی برای ترکمنستان دارد و به دلیل اینکه ایران بین دریای عمان، خلیج فارس و کشورهای با جمعیت بالایی قرار دارد، برای ترکمنستان بسیار اهمیت دارد.

ترکمنستان مزیت دسترسی به بازارهای بین المللی را هم ندارد و همین موضوع سبب می شود در بازارهای صادراتی، تخفیف هایی اعمال و قیمت را به صرفه کند.

وی توضیح می دهد: ترکمنستان به دنبال احداث خط لوله زیردریایی است که از دریای خزر به سمت آذربایجان و گرجستان ایجاد شود؛ این خط لوله ارمنستان را دورمی زند و به ترکیه می رسد و از ترکیه گاز به اروپا ارسال می شود. ترکمنستان در حقیقت سودای تامین گاز اروپا را در سرمی پروراند و به دنبال این است که خود را مستقل کند.

به گفته این کارشناس اقتصادی، ایران می تواند بهترین گزینه برای این موضوع باشد. ایران می تواند گاز را از ترکمنستان دریافت و به عراق، ترکیه و آذربایجان سوآپ کند و از سمت شرق ایران نیز آن را به پاکستان و از آن سو به هند و چین، ارسال کند. از سوی دیگر، بازار بالقوه افغانستان نیز وجود دارد که ایران می تواند درتامین گاز مورد نیاز این کشور از طریق ترکمنستان، نقش آفرینی کند. ایران به عنوان یک کشور امن می تواند پل عبور باشد که البته منافعی نیز برای ایران در پی دارد و می تواند در جبران ناترازی گاز استفاده شود. از سوی دیگر، ترکمنستان می تواند بدون صرف هزینه های گزاف از مزیت ایران در این زمینه استفاده کند که امیدواریم با رویکرد دولت چهاردهم، گشایش هایی در این حوزه ایجاد و از ظرفیت های مغفول مانده در کشوراستفاده شود.

رتبه چهارم ترکمنستان در ذخایر گازی جهان

ترکمنستان دارای بزرگ ترین منابع گاز و بیشترین صادرات گاز در میان کشورهای آسیای مرکزی است. طبق برآورد بریتیش پترولیوم، در سال ۲۰۲۰ ذخایر گازی ترکمنستان 6/13 تریلیون مترمکعب است که حدود ۷ درصد از ذخایر جهان را شامل می شود. ترکمنستان پس از روسیه، ایران و قطر، چهارمین دارنده ذخایر گازی جهان است.

تولید گاز این کشور در سال های اخیر حدود ۶۰ میلیارد مترمکعب در سال بوده که تقریباً نیمی از آن به مصرف داخلی و نیمی دیگر به صادرات (عمدتاً به چین) اختصاص می یابد. گاز و مقدار اندک نفت تولیدشده بیش از90 درصد درآمدهای دولت ترکمنستان را تشکیل می دهد. این کشور نقش عمده ای در تأمین گاز موردنیاز چین به مقدار ۳۰، ۳۵ میلیارد مترمکعب در سال دارد. پیش تر بیشترین صادرات گاز این کشور به روسیه تعلق داشت، اما اکنون چین جای روسیه را گرفته است. صادرات به روسیه از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۱۹ متوقف شده بود و در آوریل ۲۰۱۹ ازسر گرفته شد، اما در حد یک میلیارد مترمکعب در سال است. صادرات گاز این کشور به ایران نیز کاملاً متوقف شده است.

هم اکنون یک چهارم تولید گاز این کشور به فعالیت های شرکت پتروناس مالزی و CNPC چین متکی است و سهم این دو شرکت در سال های آتی رشد نیز خواهد داشت. ترکمنستان افزون بر رشد تولید و صادرات گاز، شاهد یک تغییر عمده دیگر نیز بوده است. در سال ۲۰۱۸ واحد پتروشیمی کیانلی راه اندازی شد؛ رشد صادرات گاز این کشور به چین در حال حاضر منوط به ساخت خط چهارم صادرات گاز به چین و افزایش ظرفیت این خطوط از 55 میلیارد مترمکعب به ۸۵ میلیارد مترمکعب در سال است.

با وجود نزدیک شدن قیمت گاز رقبای مختلف، بالا رفتن نیاز چین به گاز، باعث خواهد شد این کشورخرید خود از ترکمنستان را در دهه پیش رو افزایش دهد و افزایش واردات به میزان رشد تولید گاز ترکمنستان به خصوص از میدان گالکینیش بستگی خواهد داشت. چین نیز برای اطمینان از این رشد تولید، حضور خود را در بخش بالادستی گاز ترکمنستان افزایش خواهد داد. میزان واردات روسیه هم به دلیل رشد تولید داخلی گاز در روسیه، هیچ گاه به سطح قبل از ۲۰۰۹ بازنخواهد گشت. البته ممکن است به دلایل اقتصادی، تأمین گاز بخشی از جنوب روسیه از گاز ترکمنستان به جای گاز داخلی به صرفه تر باشد. تأمین مقدار بالای گاز برای خطوط تاپی و دریای خزر با توجه به سطح کنونی تولید امکان پذیر نخواهد بود. حتی در صورت افتتاح این خطوط و همچنین رشد بالای تولید، گاز ترکمنستان در بازار هند و اروپا به دلیل هزینه بالای انتقال در نتیجه مسیر طولانی انتقال، قدرت رقابت نخواهد داشت.