سرانجام با کارشکنی های د اخلی و خارجی د ر 28 مرد اد روی د اد
کود تایی از جنس توطئه
سود ه ابراهیم زاد ه: اسفند 1329، قانون ملی شد ن صنعت نفت ابتد ا د ر مجلس شورای ملی، سپس د ر مجلس سنا تصویب شد . ارد یبهشت 1330 د کتر مصد ق که از مد افعان اصلی ملی شد ن صنعت نفت بود ، به نخست وزیری برگزید ه شد و چنانکه انتظار می رفت، د ولت ملی د ر نخستین اقد ام به مسئله نفت پرد اخت. د کتر مصد ق و همفکرانش خواهان اجرای کامل قانون ملی شد ن نفت بود ند ، اما د ولت انگلستان که حاضر نبود این ثروت عظیم را به راحتی از د ست بد هد ، عرصه را بر د ولت ایران تنگ کرد ؛ از یک سو، با تحریم نفت ایران د ولت را تحت فشار شد ید قرار د اد و از سوی د یگر، به تقویت مخالفان د اخلی مصد ق پرد اخت.
کارشکنی ها کارگر افتاد و پس از قیام 30 تیر 1331، جبهه ملی اتحاد و یکپارچگی خود را از د ست د اد و برخی بنیانگذاران آن با مخالفان د ولت همراه شد ند . سیاستمد اران انگلیس که از همان ابتد ا قصد سازش با د ولت مصد ق را ند اشتند نیز پس از قیام 30 تیر، راهی جز کود تا د ر ایران ند ید ند .
د ر اد امه با برگزاری انتخابات ریاست جمهوری د ر آمریکا، جمهوريخواهان به رهبري آيزنهاور بر سر کار آمد ند . روي کارآمد ن آيزنهاور، د ر همراهي آمريکا با سياست هاي د ولت انگليس بسيار تأثيرگذار بود و طولی نکشید که از حمايت د ولت مصد ق د ست برد اشتند . آمريکا از جايگاه يک د ولت ميانجي براي حل اختلاف د و طرف، د ر مقام مخالف سرسخت ايران د ر آمد . تنها د و هفته از آغاز د ولت جد ید ، آمریکا و انگلیس به چاره جویی د رمورد د ولت ملی ایران پرد اختند و نشست هاي متعد د ی ميان سازمان های جاسوسي و وزارتخانه های خارجه آمريکا و انگليس برگزار شد . سرانجام د ر یکی از جلسه های مشترک، با برنامه ریزی د رباره سرنگونی د ولت مصد ق با رمز تی پی آژاکس به توافق رسید ند .
سازمان جاسوسي انگلیس (MI6)، براي اجراي طرح کود تا به حمايت و کمک گروه هاي مختلف د ر ايران نياز د اشت و اصلي ترين نيرويي که اجراي کود تا به همياري و مساعد ت آنها بستگي د اشت، نيروهاي نظامي حامي سلطنت بود . از میان گزینه های مطرح شد ه، سرلشگر زاهد ي برای سازماند هی کود تا و جانشینی مصد ق برگزید ه شد . سازمان هاي اطلاعاتي، افسران را که بيشترشان عضو کانون بازنشستگان بود ند ، با د قت و حساسيت انتخاب کرد ند . اگرچه آنها چند ماه پيش از اجراي کود تا از برنامه براند ازي د ولت مطلع شد ند ، اما تا موعد مقرر هيچ يک از نقشي که د ر کود تا خواهد د اشت، خبر ند اشت.
توطئه گران د اخلی و خارجی اخلال د ر امور مجلس را نیز د ر پیش گرفتند . طبق اسناد سیا، تعد اد ی از نمایند گان مجلس از آمریکایی ها پول می گرفتند تا با مصد ق مخالفت کنند . از د يگر ابزارهاي فشار د ولت انگليس بر ضد د ولت مصد ق، تحريک نيروي عشاير و ايلات د ر مناطق نفتخيز جنوب و غرب ايران بود . ابوالقاسم بختیاری سر به شورش برد اشت و افراد او د ر منطقه ایذه، بین مید ان های نفتی مسجد سلیمان و هفتگل و لالی به نیروهای د ولتی حمله برد ند .
فعالیت یک زن د ر نقش وابسته مطبوعاتی
از د يگر عوامل مهم د ر اجراي کود تا مي توان به خانم آن لمبتون اشاره کرد . او پس از فارغ التحصيلي د ر رشته زبان هاي شرقي از د انشگاه کمبريج و استخد ام د ر وزارت امور خارجه انگلستان، مأمور خد مت د ر ايران شد . د ر سال هاي 1939 تا 1945 به عنوان وابسته مطبوعاتي سفارت انگليس د ر تهران حضوري پررنگ د اشت و د ر سال هاي 1935 تا 1979 به عنوان استاد زبان فارسي د انشگاه لند ن به فعاليت پرد اخت. نقش او د ر زمان حضور د ر ايران از يک وابسته مطبوعاتي بسيار فراتر بود و د ر بسياري از امور به سر بولارد ، سفير انگليس د ر ايران، مشاوره مي د اد . زمان ملي شد ن صنعت نفت، به د ليل فعاليتش د ر استان فارس و بختياري، مصد ق د ستور اخراج او از کشور را صاد ر کرد . او از جمله کسانی بود که سازمان جاسوسي د ولت انگلستان براي طراحي کود تا با او به مشورت پرد اخت. هد ف همه این اقد ام ها، هرج ومرج و بی ثبات کرد ن د ولت بود . فرورد ین 1332، هواد اران مصد ق و طرفد اران شاه آشکارا د ر مقابل هم جبهه گرفتند . قتل سرتیپ محمود افشار طوس، رئیس شهربانی کل کشور که تلاش د اشت مانع نفوذ د رباریان و نمایند گان مخالف د ر شهربانی شود ، ضربه ای کاری برای د ولت مصد ق بود . تیر و مرد اد 1332، حمله به مصد ق د ر مطبوعات اوج گرفت. کارشکنی نمایند گان مجلس نیز چنان قوت گرفت که مصد ق از مرد م خواست طی برگزاری یک همه پرسی نظر خود را د رمورد انحلال مجلس اعلام کنند و رأی اکثریت بر انحلال بود . هرچند این اقد ام تأثیری د ر روند وقایع ند اشت و توطئه گران طبق برنامه پیش می رفتند .
جزئیاتی از روزهای پیش از کوتای 28 مرد اد
قرار شد د ر مرحله اول کود تا فرمان عزل از نخست وزيري د ر نیمه شب 24 مرد اد 1332به مصد ق ابلاغ شود . حوالی عصر، مصد ق از برنامه کود تا و اسامی کود تاچیان مطلع شد . هنگامی که نصيري با حمايت چند واحد نظامي ساعتي قبل از نيمه شب 24 مرد اد فرمان عزل مصد ق را به خانه او برد ، بازد اشت شد . چند تن از کود تاگران بازد اشت شد ند و شخصیت های کلید ی کود تا ازجمله زاهد ی و پسرش د ر سفارت آمریکا یا خانه های امن سیا پناه گرفتند . به اين ترتيب، کود تا د ر اين مرحله عقيم ماند . شاه که مرحله اول کود تا را شکست خورد ه د يد ، از نوشهر به بغد اد و از آنجا به رم رفت و خبر فرار شاه همه جا پیچید .
با فراخوان فراکسیون نهضت ملی، مرد م به خيابان ها ريختند . يکي از بزرگترين تجمعات د ر ميد ان بهارستان برگزار شد و مرد م حمایت خود را از د ولت ملی اعلام کرد ند . با این حال، مصد ق نتوانست از اين شرايط به نفع خود استفاد ه کند . کود تاگران عقب ننشستند و و صحنه مبارزه به ضرر مصد ق تغيير کرد .
از 26 مرد اد مرحله د وم عملیات به اجرا د ر آمد . حامیان مصد ق و مخالفان سلطنت د ر خیابان ها مورد حمله نیروهای مسلح قرار گرفتند و تعد اد ی زیاد ی از آنها د ستگیر شد ند . با سرکوب خیابانی، شهر از نیروهای ضد کود تا خارج شد و د ر د ست نیروهای ارتش و شهربانی قرار گرفت. روز 28 مرد اد 1332، نقشه کود تا د وباره اجرا شد . طبق برنامه، د سته های مختلف اراذل و اوباش با شعارهايي د ر حمايت از سلطنت محمد رضا شاه به سمت خيابان ناد ري به راه افتاد ند .
اند کي بعد ، برخي نيروهاي نظامي به تظاهرکنند گان پيوستند و د امنه تظاهرات وسعت گرفت. وقت آن بود که قهرمان کود تا وارد مید ان شود . زاهد ی سوار بر تانک به ایستگاه راد یو رفت و برنامه خود را از راد یو اعلام کرد ، سپس د ر شهربانی کل مستقر شد . کود تاچیان مراکز کلید ی شهر را تصرف کرد ند ، خانه مصد ق محاصره و پس از چند ساعت زد وخورد ، مصد ق د ستگیر و به زند ان منتقل شد . غيبت طرفد اران مصد ق د ر خيابان ها به کود تاچيان بسيار کمک کرد . بر خلاف 30 تير 1331، د يگر خبري از همد لي مرد م نبود و کود تا د ر چند ساعت با موفقيت اجرا شد . کود تایی که هد ف اصلی آن، پایان د اد ن به جنبش مرد می و حل مسئله نفت بود .
*منابع:
تاریخ صنعت نفت ایران، مسعود فروزند ه – جلد یک
کود تاهای ایران، سهراب یزد انی
روزنامه اطلاعات
خاطرات و تاملات، محمد مصد ق
اسناد منتشر شد ه سازمان سیا