کشف نفت و تحولات شهرسازی در ایران
تولد آبادان و مسجد سلیمان
مشعل: با کشف نفت در ایران، تحولاتی در روستاها و مناطق مختلف کشور ایجاد شد و یکی از مهم ترین آنها ظهور شکل جدیدی از شهرها بود. مسجد سلیمان و آبادان، بارزترین نمونه های مهندسی اجتماعی یک شرکت خارجی در ایران هستند. نگاهی به تحولات جمعیتی، شکل و فضای کالبدی و تقسیم محله ها و قسمت های مختلف این شهرها و تاثیرات آن بر فضای اجتماعی و شهری می تواند به نگاه ما از آن دوران کمک کند. مساله مهم در این نوع شهرسازی نحوه اعمال قدرت شرکت نفت در سکونت کارکنان خود و مردم عادی بوده است.
شرکت شرکت_شهرها؛ شهرها یا شهرک هایی هستند که برای اسکان کارکنان یک صنعت یا بهره برداری از منابع طبیعی معادن و کشاورزی معمولا دور از شهرهای موجود و در کنار مجتمع های ذکر شده به وسیله موسسه بهره بردار ایجاد می شوند. فراهم آوردن مسکن مناسب برای نیروی انسانی مجتمع های ذکر شده به ویژه متخصصان آنها، قرار گرفتن اجباری یا اختیاری اکثر مجتمع ها در مناطق بکر و دورافتاده و گاه محصور کردن نیروی کار در محدوده های تعیین شده از عوامل ایجاد این شرکت_شهرها هستند.
ویژگی مهم این شرکت -شهرها این است که به دلیل حاکمیت انحصاری دستگاه بهره بردار بر حیات اقتصادی و اجتماعی ساکنان و عدم امکان یا اجازه حضور ساکنان غیر شاغل در مجتمع بهره برداری، تنوع اشتغال و به دنبال آن تنوع اجتماعی ایجاد نمی شود. در نتیجه شرکت_شهر فاقد تولید و مبادله متنوع درونی و بیرونی کالاها و خدمات فرهنگ و عقاید و مشارکت های سیاسی و اجتماعی با هویت مستقل خواهد بود. این شرایط به بی هویتی و انزوای ساکنان شرکت_شهرها می انجامد و موجب گریزان شدن نیروی انسانی شاغل در مجتمع های بهره بردار از فضاهای اجتماعی و سیاسی می شود.
با کشف نفت در میادین نفتی مسجد سلیمان، شرکت نفت بنیان شهرهای مسجد سلیمان و سپس آبادان را گذاشت. مسجد سلیمان دوره قاجار تا این زمان هیچ سکنه ثابتی به عنوان روستا یا شهر نداشت بلکه محل عبور عشایر کوچ نشین بود. آبادان در این دوره تاریخی مجموعه ای از روستاها بود که مردم در آن زندگی می کردند که معمولا سرگرم کار در نخلستان ها و پرداختن به دام بودند.
در واقع شرکت نفت ایران و انگلیس موفق شد در منطقه نفتی خوزستان جامعه و شهری متفاوت با دیگر شهرهای ایران بسازد و هویت و حتی « قومیتی» جدید یعنی هویت «آبادانی» و «مسجدسلیمانی» را شکل داد. در این هویت جدید سازماندهی و نظام جدید زندگی مادی و فرهنگی، تغییر شکل زندگی خانوادگی و جمعی و تغییر در تعلیم و تربیت نسل جوان شکل گرفت.
در شرکت_شهرهای آبادان و مسجدسلیمان برخلاف شهرهای عادی که صاحب فرهنگ و اقتصاد متنوع بودند، نه فعالیت های اقتصادی گوناگون وجود داشت و نه ساکنان آن دارای فرهنگ همگون بودند، بلکه کادر مهندسان از اروپا، کارگران ماهر از هند و کارگران ساده از نقاط مختلف ایران با هم در یکجا با انگیزه واحد کار در صنعت نفت جمع شده بودند؛ اینان قرار بود با هم و در کنار هم زندگی و فرهنگی التقاطی و اقتصادی مدرن را تجربه کنند.
شکل گیری مسجد سلیمان
با کشف و استخراج نفت در خوزستان، شرکت نفت ایران و انگلیس اقداماتی را برای سکونت کارگران و کارکنان کارگاه های نفتی در نزدیکی چاه ها و تأسیسات نفتی آغاز کرد. انگلستان با الگویی که از سایر شرکت-شهرها در مستعمرات خود داشت، برای نخستین بار شرکت_شهرهایی نسبتا مدرن در ایران ساخت که مسجدسلیمان نخستین شرکت-شهرها بود. با توسعه بیشتر مسجدسلیمان و سکونت افراد بیشتر در این شهر ضرورت احداث مرکز درمانی برای شهر نیز نمایان و به این ترتیب بیمارستان بسیار مجهز شرکت نفت احداث شد؛ اقدامی که در آن سال ها موجب تحسین شرکت نفت از سوی حکام شهرهای دیگر شد.
شرکت نفت، عملیات استخراجی خود را به استخراج اراضی حوالی میدان نفتون منحصر کرد که چراگاه ایل بختیاری و متعلق به عموم افراد ایل بود و از آنجا که عملیات شرکت مستلزم داشتن حق تصرف در آن ناحیه بود، سران بختیاری به آسانی به این امر راضی نمی شدند. در ادامه انگلیسی ها از مبلغ کل سرمایه شرکت نفت ۱۲ هزار سهم مجانا به خوانین بختیاری واگذار کردند و مساله زمین به شکلی برطرف و به این ترتیب نخستین شرکت_شهر صنعت نفت در سالهای ۱۹۰۸ و ۱۹۰۹میلادی و در مکانی که صدها سال قبل تمدن شهرنشینی را به دلیل وجود نفت تجربه کرده بود، بنیان گذاشته شد.
اما از نظر جغرافیایی و توپوگرافی، مسجد سلیمان هیچ گونه قابلیت شهرنشینی نداشت و وجود شیب زیاد، پنج دره اصلی و هفت دره فرعی، به همراه هوای گرم و خشک در 9 ماه سال شرایط را برای احداث این شرکت-شهرها سخت می کرد. با این حال مهندسان انگلیسی طراحی متفاوتی در نظر گرفتند و این شهر به شکل خطی توسعه یافت. در ابتدا این شهر به طول ۱۳ کیلومتر و به عرض تنها یک کیلومتر شکل گرفت که فرم بسیار نامناسبی به خطوط از نظر حمل و نقل داشت. با این حال این موقعیت به دلیل نیازمندی های فنی همچون استخراج، حمل، انبار، پالایش، صدور و توزیع نفت تحمیل شد و الزامات اجتماعی و زیست محیطی و نیازهای شهری ساکنان و کارکنان نقشی در این انتخاب نداشت.
شکل گیری آبادان مدرن
پس از کشف چاه های نفت در مسجد سلیمان، شرکت نفت تصمیم به تأسیس پالایشگاه در منطقه و جزیره آبادان گرفت. از این رو در سال ۱۲۸۹ شمسی و در بحبوحه تأسیس پالایشگاه شرکت نفت، قرار شد برای مهندسان و کارکنان عالی رتبه ای که قرار بود در آبادان مشغول به کار باشند، ساختمان هایی ویلایی با نام «بنگله» و «کمپ ها» و چادرهایی برای کارگران هندی و ایرانی احداث شود. با افزایش تعداد مستخدمین و پیشرفت تولید و پالایش نفت و احداث خط لوله انتقال نفت از مسجدسلیمان به آبادان جمعیت این منطقه نیز رو به افزایش گذاشت.هنوز دو سال از کشف نفت نگذشته بود که عده ای برای استخدام در شرکت و تعدادی برای سوداگری و فروش لوازم و اجناسشان به مهاجرین در این منطقه ساکن شدند. در ابتدا شرکت نفت که نگاهش به توسعه صنعت نفت و افزایش فعالیت موفقیت آمیزش بود، چندان در قید و بند مهندسی شهری و شکل و فضای شهرهایی که با سرعت شکل می گرفتند، نبود؛ بنابراین با استناد به عریضه یکی از اهالی آبادان با گرفتن وجهی اجازه بنای منزل می داد. آبادان، شهری از بنگله وکمپ های خوابگاه، چادرها و خیمه ها و کپرهای کارگری بود؛ در شهر تعدادی از بناهای مدرن، بنای خشتی و گلی و چند دکان چوبی وجود داشت. محله های کارگران برخلاف بنگله ها و محله های مخصوص کارگران هندی و خارجی فاقد آب آشامیدنی و مسیر دفع فاضلاب و دیگر امکانات بهداشتی بود. هرچه تعداد مهاجرین افزایش می یافت، بر تعداد کپرها و چادرها و خانه های خشتی نیز افزوده می شد و هرچه بر تعداد کارگران و کارکنان خارجی و هندی افزودن می شد، تعداد خانه های سازمانی و بنگله ها و ویلاهای ساخت مهندسان شرکت نیز افزایش می یافت. با استخدام گسترده نیروی انسانی در آبادان و ورود مهاجران جدید، محله هایی از چادرها و آلونک های حصیری و خشتی در اطراف تأسیسات نفتی پدید آمد، اما شرکت نفت در مقابل آنها هیچ تعهدی را نمی پذیرفت. از همین زمان بود که شهر به دو بخش تقسیم شد، بخش شرکتی که متعلق به ساختمان های اداری و مسکونی و کارگاه های نفتی بود و بخش دوم که از سوی مردم و بدون مهندسی و تنها بر اساس نیاز و مطابق الگوها و امکانات موجود شکل گرفته بود. اگر چه برای کارگرانی که به تازگی از روستاها یا زندگی دامداری عشایری به مناطق نفتی مهاجرت کرده بودند، زندگی در کپر و چادر خیلی سخت نبود، اما تفاوت بسیار میان زندگی کارکنان خارجی و کارگران ایرانی در نوع مسکن مواد غذایی پوشاک و میزان حقوق دریافتی فاصله میان این دو را بیشتر به نمایش می گذاشت و هر روز هم این تفاوت بیشتر می شد. پس از جنگ جهانی اول و با شروع جنگ جهانی دوم به علت بروز بیماری های واگیر و شیوع قحطی های برآمده از احتکار و خروج مواد غذایی از کشور، مسکن و مهندسی شهری در ایران دچار تحولات زیادی شد. عموم مردم و به ویژه اهالی کم برخوردار بیش از پیش با مشکل بیکاری، فقر و گرسنگی مواجه شدند و جابه جایی جمعیت یکی از معمول ترین گزینه ها در چنین شرایطی بود که رخ داد. سیل مهاجران بیکار به سوی شهرهای تازه شکل گرفته در جنوب کشور سرازیر و تحولات بیشتری را در این شهرها شاهد بودیم.
*برگرفته از کتاب نفت و زندگی، نوشته ربابه معتقدی