نگاهی به تغییرات زندگی زنان و کودکان در مناطق نفتی ایران پس از کشف نفت
بد ون حقوق ...
مشعل: پس از کشف نفت د ر ایران و تغییر فضای اجتماعی و فرهنگی و اقتصاد ی، اقشار مختلف د ر مناطق نفت خیز و شهرهای د یگر تحت تاثیر این فضای کاری قرار گرفتند . د ر یک سو این بازار بزرگ کار و تغییرات مرد ان و کارگران مختلف بود ند و د ر سوی د یگر زنان و کود کان و نوجوانان که آنها هم به شکلی د رگیر این فضای جد ید شد ه بود ند . د ر بسیاری از اسناد و مد ارک باقی ماند ه از شروع د وران کشف نفت د ر ایران، اطلاعات کافی از نحوه زند گی کود کان و نوجوانان و تا حد ی زنان به شکل مجزا وجود ند ارد . با این حال به نظر می رسد استفاد ه از نیروی کار کود کان د ر طول تاریخ ایران پد ید ه ناد ری نبود ه است.
تا پیش از صنعتی شد ن جوامع معمولاً کود کان د ر مزارع و کارگاه ها و خانه ها د ر کنار والد ین خود به کارهای خرد و ریز مشغول بود ه و تحت تعلیم و نظارت پد ر و ماد ر بود ند . با این حال پس از صنعتی شد ن جوامع، کود کان تحت نظارت کارفرما وارد فضای کار با ساعات طولانی و شرایط د شوارتر و حقوق کم شد ند .
د ر مورد کود کان و نوجوانان د ر مناطق نفتی و شهرهای مختلف ایران هم می توان گفت به احتمال زیاد ، برای کمک به د رآمد خانواد ه، بسیاری از آنها مشغول کارهای مختلفی بود ه اند . هر چند نمی توانستند د ر کارهای مرتبط با صنعت نفت مستقیم کار کنند و سختی و سنگینی برخی از این کارها امکان به کارگیری کود کان را ند اشت، اما با این حال د ر عکس های موجود از کارگران نصب خط لوله های نفت و راهسازی تعد اد ی از کود کان و نوجوانان د ر میان انبوه کارگران د ید ه می شود .
بعد از سال های ۱۲۹۹ و ۱۳۰۰ ه.ش که مد ارس د ولتی و مد ارس اعانه بگیر شرکت نفت راه اند ازی شد ، به شکل رسمی و با خواست خود مرد م، بسیاری از خانواد ه ها کود کان خود را به امید استخد ام د ر سال های آتی برای تحصیل به این مد ارس می فرستاد ند . همچنین د ر اد امه تعد اد زیاد ی از نوجوانان د ر آموزشگاه های فنی حرفه ای شرکت نفت د ر مناطق نفتی مشغول به کارآموزی شد ند تا د ر فرصت مقتضی د ر بخش های مختلف صنعت نفت به عنوان کارگر ماهر استخد ام شوند .
زنان د ر میان قشر فرود ستان
د ر مطالعات تاریخی و اسناد و مد ارک موجود به شکلی بسیار محد ود به مسئله خانواد ه و نقش زنان پرد اخته شد ه است. نبود امکان آموزش برای زنان د ر میان عامه مرد م نیز یکی از د لایلی بود ه است تا زنان سهم کمتری د ر جامعه د اشته باشند . د ر این میان با وجود پذیرش عموم گاهی گاه زنانی از طبقات بالا و اشراف که معمولا تحصیل کرد ه بود ند ، اظهار وجود ی اگر چه اند ک کرد ه اند ، اما د ر میان طبقات پایین و کارگران که نگاه جنسیتی و قشری به آنها عمیق تر و امکان ابراز وجود د ر میان آنها کمتر بود ه، تقریبا رد پایی از زنان د ید ه نمی شود . د ر د وره تاریخی مورد نظر این پژوهش (شروع به کار صنعت نفت د ر ایران) و د ر میان اسناد و مد ارک موجود ، تاریخ اجتماعی زنان را باید از لابه لای سطور و د ر خط های نانوشته بازیافت.
د ر سال های اولیه کشف نفت و شروع مهاجرت های گسترد ه به مناطق نفت خیز، بسیاری از کارگران به تنهایی با انگیزه یافتن شغل به خوزستان مهاجرت و خانواد ه را رها می کرد ند . د ر این میان خانواد ه های بسیاری همراه با خانواد ه خود به این مناطق آمد ند و روابط خانواد گی شان د ستخوش تغییر شد ه و کمتر امکان ایجاد ارتباط فامیلی گذشته را د اشتند . عموم این افراد تا قبل از حضور د ر این مناطق، زند گی ایلی و قبیله ای و به صورت د سته جمعی و به شکل خانواد ه گسترد ه د اشتند و گاه د و تا سه نسل و حتی بیشتر شامل پد ربزرگ ها و ماد ربزرگ ها و عمه ها و عموها و فرزند ان آنها با هم زند گی می کرد ند . اما د ر این شرایط مرد ان باید د ر شهرک های نفتی با همسر و فرزند ان خود د ر الونک ها و کپرها یا د ر شرایط بهتر د ر منازل مسکونی سازمانی زند گی می کرد ند ؛ بنابراین چگونگی و میزان روابط خانواد گی برای آنان د ستخوش تغییر شد ه بود .
زنان و تغییر د ر حوزه های کاری
د ر د وره کشف نفت د ر ایران (1286 ه.ش) اکثر زنان ایران افزون بر پخت نان و غذا، مراقبت از کود کان و کارهای خانه د ر زمین های کشاورزی و تهیه انواع تولید ات زراعی، نگهد اری و چوپانی گوسفند ان، بزها و گاوها و ... را هم به عهد ه د اشتند . پس از استخد ام انبوه مرد ان بومی و غیربومی د ر تأسیسات نفتی، مرد ان عشایر کوچ نشین یا روستایی با خانواد ه های خود به این مناطق مهاجرت کرد ند و پس از استخد ام د ر شرکت نفت با احد اث کپر یا آلونکی د ر اطراف و حومه مناطق مسکونی د ر این شهرک ها ماند گار شد ند . به عبارتی محیط کار مرد ان از کشتزارها و مزارع د ر روستا یا چراگاه ها و مراتع خود شان به کارگاه های نفتی، جاد ه های د ر د ست احد اث و نصب تأسیسات نفتی و حمل لوله ها و ابزار و اد وات مورد نیاز شرکت نفت تغییر کرد . د ر مورد این تغییر د ر حوزه کاری مرد ان مد ارکی وجود د ارد ، اما د ر مورد تغییراتی که این تحولات بر زند گی و خانواد ه و فرزند ان و زنان د ر این خانواد ه ها د اشته است، اسناد و مد ارکی وجود ند ارد .
زنان که تا این زمان د ر روستا و د ر کنار مرد انشان د ر مزارع و باغچه ها مشغول کشاورزی بود ند و د ر کنار اقوام و خاند ان خود زمینه ای برای اجرای مراسم آیینی و موقعیت اجتماعی د اشتند ، با تغییر محل زند گی د ر واقع واحد تولید ی خود را نیز از د ست د اد ند و د ر فضای محد ود جد ید د یگر آزاد ی عمل و فعالیت های اجتماعی قبلی را ند اشتند . بد ون شک د ر شهرک های نفتی و فضای زند گی کارگری بسیاری از موضوعات و منزلت های اجتماعی همچون مسند گیس سفید ی به فراموشی سپرد ه شد و به این ترتیب نمی توان گمان د اشت اوضاع زند گی د ر حوزه فعالیت شرکت نفت برای زنان به خوبی پیش رفته و شرایط مطلوب تری د ر اختیار آنان نهاد ه شد ه باشد .
د ر این د وره محل کار مرد و زن از هم جد ا شد و زنان د ر خانه که د یگر نقش تولید ی ند اشت، ماند ند و مرد ان برای کار و کسب د رآمد به کارگاه ها و تأسیسات نفتی رفتند . اگر چه د ر بسیاری نقاط کشور زنان نیز د ر کارگاه ها و کارخانه ها و کشتزارها مشغول کار بود ند ، اما تا سال ها بعد اثر و مد رکی از استخد ام زنان د ر شرکت نفت د ید ه نمی شود ، ضمن اینکه بنا بر فرمان مظفرالد ین شاه زنان از استخد ام و کار د ر کارخانجات خارجی ممنوع شد ه بود ند .
به این ترتیب زنان چه همراه با شوهرانشان به مناطق نفت خیز مهاجرت می کرد ند و چه د ر روستاها با شرایط شغلی و د رآمد شوهرانشان می ماند ند ، باید د ر انتظار بازگشت همسر می ماند ند و به لحاظ اقتصاد ی کاملا وابسته به د رآمد آنان بود ند . د ر این میان د وره های طولانی بارد اری های متعد د و مراقبت از فرزند ان و عد م پذیرش زن شاغل د ر جامعه سنتی مهم ترین د لایل برای عد م اشتغال زنان به کارهای با د ستمزد مشخص بود . د ر سال های نخستین تأسیس شرکت نفت، زنان عشایر و روستایی که بنابر موقعیت شغلی همسرانشان ترک د یار گفته و د ر کنار هم د ر شرکت شهرهای نفتی و اطراف چاه های نفت زند گی می کرد ند ، اغلب همان لباس های محلی خود را استفاد ه کرد ه و به ریسند گی نخ برای تهیه لباس و ریسمان می پرد اختند ، زیرا د ر چاد رها و کپرها و آلونک هایی که آنها زند گی می کرد ند ، بیش از این نمی شد فعالیتی انجام د اد .
زنان و مشارکت اجتماعی و سیاسی
با وجود اشتیاق زنان ولایات و ایالات د یگر برای مشارکت د ر فعالیت های سیاسی روزهای انقلاب مشروطه و پس از آن، مشارکت سیاسی زنان د ر این منطقه بسیار ضعیف بود ه و برعکس زنان شهرهای د یگر همچون تهران، تبریز، اصفهان و ... خبری از هیجان و یا نشانه ای از بید اری سیاسی د ر آنان گزارش نشد ه است.
د ر سال های استبد اد صغیر که «انجمن نسوان» د ر تهران نمایش،کنفرانس و سخنرانی های چند هزار نفری د ر تثبیت حقوق و ابراز وجود زنان د ر جامعه ترتیب می د اد و «انجمن مخد رات وطن» با جمع آوری اعانه ملی برای د ولت به منظور جلوگیری از استقراض خارجی و انتشار اسامی اعانه د هند گان د ر روزنامه ها مجلس شورای ملی و عموم مرد م را تحت تاثیر قرار می د اد ، د ر مناطق نفتی نمود ی از فعالیت های اجتماعی سیاسی یا جنبش های اصلاح طلبانه زنان به چشم نمی خورد . د ر سال های ۱۹۰۸ تا ۱۹۱۴م/۱۳۲۷ تا ۱۳۳۴ه.ق که روزگار بلافصل کشف نفت د ر مسجد سلیمان و تأسیس تصفیه خانه آباد ان بود ، افراد تحت استخد ام شرکت نفت و خانواد ه های آنان هنوز آنقد ر با کار د ر کارگاه های نفتی و فضای کارگری و زند گی د ر مجموعه های تازه تأسیس مسکونی شرکت عجین نشد ه بود ند که به د نبال کسب امتیازهای اجتماعی و حقوق فرد ی و کارگری خود باشند .
زنان و ازد واج
همان طور که د ر سراسر ایران مرسوم بود ، ازد واج د ختران و پسران د ر سنین بسیار پایین انجام می گرفت، ضمن اینکه محد ود یت ها و شرایط ازد واج آنقد ر سخت و پیچید ه نبود که موجب اشکال یا تعلل د ر این موضوع شود . نکته قابل توجه د ر برخی ازد واج ها اد غام فرهنگ ها پس از مهاجرت مرد ان به مناطق نفتی بود . بسیاری از مرد ان پس از حضور د ر مناطق نفتی برای کارگری همان جا اقد ام به ازد واج می کرد ند و همان جا زند گی تشکیل می د اد ند و به این ترتیب یک جریان اجتماعی و فرهنگی جد ید شکل می گرفت. با توجه به مهاجرت افراد از مناطق و ایالات مختلف به مناطق نفتی، اطلاعی از چگونگی و امکان برگزاری مراسم سنتی و آد اب و رسوم مخصوص مربوط به ازد واج د ر حوزه های کارگری د ر د ست نیست. اما احتمالا نباید برگزاری سنن و رسوم د ر میان کارگران خیلی جد ی بود ه باشد ، به ویژه اینکه افراد غالبا از ایل، طایفه و فامیل خود جد ا شد ه بود ند .