تاریخچه قراردادهای نفتی ایران (بخش چهارم)
قراردادهای نفتی دوره پهلوی دوم
صنعت نفت ایران در عمر نزدیک به 115 ساله خود بویژه در دوران ابتدایی آغاز فعالیت، وقایع مختلف و متعددی را از سرگذرانده و تجربه کرده است. در این دوران حکومت وقت ایران، قرار دادهایی را که اسناد تاریخی آنها در مدیریت مرکز اسناد و موزه های صنعت نفت نگهداری می شود، با دولت های مختلف منعقد کرد. تاریخچه نفت و قراردادهای نفتی، موضوع گزارش های مدیریت مرکز اسناد و موزه های صنعت نفت است که هفته نامه «مشعل» در چند شماره به آن پرداخته است. تاکنون بخش های نفت پیش از قرارداد دارسی، نفت و قرارداد دارسی و قرارداد نفت بختیاری و شمال منتشر شده اند و اینک بخشی که به قراردادهای نفتی در دوره پهلوی دوم اشاره دارد، از نظرتان می گذرد.
با آغاز جنگ جهانی دوم، کاملاً آشکار بود که نفت ایران یکی از مسائل مورد توجه قدرت های درگیر، خاصه انگلیس، روسیه و آلمان است. بعدها ایالات متحده نیز به عنوان جدیدترین بازیگر میدان قدرت وارد رقابت بر سر سهمی از نفت ایران شد.
در نوامبر 1943، کنفرانسی در تهران بین استالین، روزولت و چرچیل منعقد شد. در این کنفرانس، استالین پیشنهاد کرد که قضیه استخراج و توزیع نفت خاورمیانه، پس از جنگ مورد بررسی قرار بگیرد. پس از ختم کنفرانس تهران، نماینده کمپانی نفت شل (Shell) وارد ایران شد و تقاضای دریافت امتیاز نفت مناطق جنوب شرقی ایران را مطرح کرد.
در اوایل سال 1944، نمایندگانی از شرکت های نفتی سینکلر (Sinclair) و استاندارد واکوم
(Standard vaccum) آمریکا وارد ایران شدند و برای دریافت امتیاز نواحی شرق و جنوب شرقی، با دولت مذاکره کردند. دولت هم دو نفر متخصص آمریکایی به نام های هوور و کورتیس (Hoover & Curtis) را به استخدام درآورد تا ذخایر نفتی کل ایران را برآورد کرده و درخواست شرکت های خارجی را بررسی کند.
در نهایت، زمانی که دولت ایران تصمیم گرفت قراردادهای نفتی را در زمان جنگ مسکوت بگذارد، نمایندگان شرکت ها و متخصصان آمریکایی، بدون دریافت نتیجه ای، ایران را ترک کردند.
تقاضای شوروی برای نفت شمال
زمانی که دولت تازه تأسیس اتحاد جماهیر شوروی متوجه تلاش سایر کشورها برای دریافت امتیازات نفتی شد، هیأتی به ریاست کافتاراتزه (Kavtaradxe) برای مذاکره در مورد نفت خوریان به ایران اعزام کرد. در تاریخ 27 مهر 1323 (19 اکتبر 1944) محمد ساعد، نخست وزیر وقت، طی خطابه ای در مجلس شورای ملی، مذاکرات نفت با شوروی را تأیید و اذعان کرد که دولت در تاریخ 11 شهریور (2 سپتامبر) تصمیم گرفته است تا قبل از روشن شدن وضعیت مالی جهان و نتیجه جنگ، از اعطای هرگونه امتیاز خارجی خودداری کند.
در جلسه 11 آذرماه 1323 (2 دسامبر 1944) طرحی به قید دو فوریت به تصویب مجلس رسید که طبق آن:
ماده اول: هیچ نخست وزیر، وزیر و کفیل وزارتخانه و... نمی توانند در باب امتیاز نفت با هیچ یک از نمایندگان رسمی و غیررسمی دول مجاور و غیر مجاور یا نمایندگان شرکت های نفت و هرکس غیر از این، مذاکراتی کنند که اثر قانونی دارد.
ماده دوم: نخست وزیر و وزیران می توانند برای فروش نفت، وارد مذاکره شوند و از جریان مذاکرات باید مجلس شورای ملی را مستحضر کنند.
مواد سوم و چهارم شامل مجازات های سنگین برای متخلفین می شد.
در جلسه 12 آذر 1323 نیز، غلامحسین رحیمیان، نماینده قوچان، برای نخستین بار طرحی برای الغای امتیاز نفت جنوب (دارسی/1933) به مجلس ارائه کرد که مصدق در جواب با استناد به اینکه نمی تواند قرارداد را یکطرفه لغو کنند، از امضای آن خودداری کرد. (فاتح، 1358: 357-350)
پیشنهاد تشکیل شرکت مختلط نفت ایران و شوروی
همزمان با بازدید قوام از شوروی برای حل قائله آذربایجان (پیشه وری) مذاکراتی نیز برای انعقاد یک قراداد نفتی صورت گرفت که منتج به موافقت نامه ای میان قوام و ساتچیکف (Sadchikov) سفیر شوروی در ایران، در تاریخ 15 فروردین سال 1325/ 4آوریل 1946 شد. در بند دوم قرارداد اشاره به ایجاد «شرکت مختلط نفت ایران و شوروی» شده بود که با شرایط زیر، برای تصویب به مجلس شورای ملی ارسال شد:
1. در مدت 25 سال اول عملیات شرکت، 49 درصد سهام شرکت برای دولت ایران و 51 درصد سهام متعلق به دولت شوروی خواهد بود و در مدت 25 سال دوم، 50 درصد سهام شرکت متعلق به ایران و 50 درصد سهام متعلق به شوروی خواهد بود.
2. منافعی که به شرکت عاید شود، متناسب با سهام طرفین خواهد بود.
3. حدود اراضی مناطق اکتشاف و استخراج، شامل مناطق شمالی ایران به استثنای بخش هایی از آذربایجان غربی از مرز با ترکیه تا میاندوآب می شد.
4. سرمایه طرف ایرانی عبارت خواهد بود از اراضی نفت خیز مذکور که پس از عملیات فنی دارای چاه های نفت و محصول آن قابل استفاده شرکت می شود و سرمایه طرف شوروی عبارت خواهد بود از قبیل مخارج و آلات و ادوات و حقوق متخصصان و کارگران که برای استخراج نفت و تصفیه آن مورد احتیاج است.
5. مدت عملیات شرکت 50 سال از تاریخ عقد قرارداد است.
6. پس از انقضای مدت عملیات شرکت، دولت ایران حق خواهد داشت سهام شرکت، متعلق به شوروی را خریداری یا مدت عملیات شرکت را تمدید کند.
7. حفاظت اراضی مورد تجسس و چاه های نفت و تمامی تأسیسات شرکت، منحصراً به وسیلة قوای تأمینیه ایران خواهد بود.
مجلس این طرح را به علت مغایرت با اصول استقلال ملی رد کرد.
تور یُم
توریوم یا توریُم (Thorium) یک عنصر شیمیایی فلزی پرتوزا با علامت اختصاری Th و عدد اتمی ۹۰ است. توریوم عنصری فلزی، نقره ای رنگ، نرم، پرتوزا و کمی سمی و از سوخت های اتمی است. از نمک های توریوم برای تهیه توری چراغ گاز و چراغ زنبوری استفاده می شود. استفاده از توری در چراغ زنبوری از سال 1885 از سوی «ارفون ولز باخ»، دانشمند اتریشی پایه گذاری شد. در این محصول استفاده از عنصر رادیو اکتیو فوق نه به دلیل خاصیت رادیو اکتیو؛ بلکه به دلیل نقطه ذوب بالا وخاصیت لومینسانس آن است. الکترون های تراز آخر این اتم بر اثر حرارت تحریک می شوند و به مدار بالاتر می روند. به این ترتیب اتم برانگیخته می شود والکترون ها در بازگشت به حالت پایدار خود، نوری ساطع می کنند که در رده طیف نور مرئی بوده و سبب افزایش درخشندگی نور حاصل از سوخت گاز می شود.
از سوی دیگرنقطه ذوب بالای توریم سبب محصور شدن گاز و جلوگیری از پخش آن می شود. توری چراغ زنبوری پس از استفاده به ماده سفید رنگی تبدیل می شود که حاوی ماده رادیواکتیو و خطرناک اکسید توریم است. دیده شده است که از این ماده برای تسکین درد موضعی دندان استفاده می شود. این ماده هنگامی که در مجاورت رشته عصبی قرار می گیرد، آنها را بشدت بی حس می کند. به همین دلیل شدت درد کم می شود. با توجه به موارد بالا، نه تنها استفاده از این ماده برای تسکین درد اشتباه است؛ بلکه بهتر است در هنگام نصب و جمع آوری آنها از دستکش استفاده شود تا آلودگی به آن مواد به حداقل برسد.
اعزام کارشناسان نفتی به کشورهای آفریقایی
قسمت 22
می دانید که قدیمی ترین صنعت نفت در منطقه، از آن ایران است و در میان کشورهای عضو اوپک نیز متخصصان ایرانی، بیش از دیگر کشورهای عضو اوپک، عملا در کارها و عملیات نفتی حضور داشته اند.
زمانی که در کنفرانس های اوپک شرکت می کردم و همچنین در سفر به کشورهای آفریقایی عضو اوپک، در فرصت هایی که دست می داد، از جمله در جلسات خصوصی به وزیران نفت دیگر کشورها پیشنهاد می کردم که ما می توانیم متخصصان و نیروهای خبره و مجرب نفتی را برای انتقال تجربه و راه اندازی قسمت های مختلف صنایع نفتی در اختیار شما قرار دهیم و به کشورهای شما اعزام کنیم.
ایران به عنوان کشوری پیشرو و باسابقه در صنعت نفت دنیا شهرت داشت و از این نظر نزد کشورهای نفتی مانند عربستان و کویت از احترام بالایی برخوردار بود. بنابراین آن کشورها هم از این پیشنهاد استقبال می کردند.
مطابق این طرح، قرار بود مهندسان، پیمانکاران، مشاوران و متخصصان باتجربه ایرانی را که در موضوعات مختلف نفت، گاز و اقتصاد جهانی صاحبنظر و دارای دیدگاه های معتبر بین المللی بودند، به کشورهای مختلف نفت خیز اعزام کنیم. با این اقدام می توانستیم به تجارب بیشتری در جهان دست یابیم و ضمنا با این کار، شرکت های ایرانی در طرح های نفتی دیگر کشورهای جهان بیش از پیش فعال و جهانی می شدند. طبعا خمیره وجودی کارشناسان و شرکت ها در فرایند حضور و رقابت های بازار خارج از کشور آبدیده تر می شد.
در این مورد، با چند کشور آفریقایی مذاکره کردیم و نخستین کشوری که از این پیشنهاد استقبال کرد، کشور لیبی بود. این کشور در مرحله نخست، 35 نیروی کارشناس و متخصص را در زمینه های مختلف از ما درخواست کرد.
با این کار، علاوه بر اینکه نیروهای بازنشسته ما دوباره به فعالیت می پرداختند، درآمد آنها به کشور وارد می شد. برای انجام این کار، از مهندس جلال یزدی - که زمانی مافوق من بود- و از مدیران بازنشسته به شمار می آمد، درخواست کردم که از میان نیروهای بازنشسته، کارشناسانی را انتخاب کند؛ البته با ادامه این کار نیروهای بیشتری به خارج اعزام می شدند.
تلکس درخواست 35 نفر گروه اول در اواخر دوره ای که در وزارت نفت بودم، رسید. مقدمات کار آماده می شد که تغییراتی در دولت رخ داد و وزیر جدید نفت آمد. این طرح با تغییراتی که در آن صورت گرفت، بکلی دگرگون شد. مسؤولان جدید در ادامه این طرح، نیروهای جوان و شاغل صنعت نفت را به کشور لیبی فرستادند. این افراد هم وقتی پولدار شدند، به کانادا و آمریکا مهاجرت کرده و نه تنها دیگر به کشور بازنگشتند؛ بلکه تجربیاتی را هم که باید به نسل های بعد از خود منتقل می کردند و همچنین، سرمایه های معنوی و مادی شان را با خود بردند.
تاریخ شفاهی وزرای نفت ایران؛ سیدحسن سادات