تاریخچه قراردادهای نفتی ایران (بخش دوم)
نفت و قرارداد دارسی
مشعل قرارداد دارسی در تاریخ 28 می1901 در کاخ صاحبقرانیه تهران به دست مظفرالدین شاه قاجار امضا شد. این امتیاز نامه که به مدت 60 سال اعتبار داشت، اجازه اکتشاف و استخراج ماده نفتی را در کل ایران به جز پنج ایالت گیلان، مازندران، خراسان، آذربایجان و استرآباد و حق انحصار لوله نفت تا خلیج فارس را به صاحب امتیاز می داد. معاهده دارسی دارای صحه (مهر) شاه و مهر اتابک و میرزا نصرالله خان مشیرالدوله و نظام الدین غفاری (مهندس الممالک) بود. (فاتح، 1335: 254؛ همایونفر، 1324: 24).
سهم ایران از قرارداد دارسی 20 هزار پوند (یک میلیون و 700 هزار پوند کنونی) به صورت نقد و 20 هزار پوند نیز به صورت سهام شد. به علاوه مقرر شد 16 درصد از سود شرکت مزبور (دارسی) یا هر شرکت دیگری که مربوط به امتیاز می شود، متعلق به ایران باشد. (ساتن، 1372: 22) دارسی برای اکتشاف و بهره برداری احتمالی از منابع زیرزمینی ایران، در سال 1903 شرکت «بهره برداری اولیه» (The first exploitation company) را تأسیس کرد. سپس شرکت جدیدی به نام «سندیکای امتیازات» تشکیل شد که متشکل از «شرکت نفت برمه» و مدیر کانادایی آن به نام «دونالد الکساندر اسمیت» (Donald Alexander smith) بود که لقب «بارون استراثکونا» (Baron Strathcona) داشت. در 31 ژوئیه 1907 دارسی تمام سهام خود در شرکت بهره برداری اولیه را به شرکت نفت برمه واگذار کرد(ساتُن، 1372: 25)
فرارداد دارسی مشتمل بر 18 بند است که به برخی از آنها اشاره شده است.
1. دولت ایران به موجب این امتیازنامه، اجازه مخصوص جهت تفتیش و تفحص و پیدا کردن و استخراج و بست دادن و حاضر کردن برای تجارت و نقل و فروش محصولات زیر که عبارت از گاز طبیعی و نفت قیر و موم طبیعی باشد، در تمام وسعت ممالک ایران در مدت شصت سال از تاریخ امروز اعطا می کند.
2.صاحب این امتیاز دارای حق انحصار کشیدن لوله های لازمه از سرچشمه های نفت و قیر و غیره تا سواحل خلیج فارس و کذلک و شعبات لازمه لوله های فوق به جهت توزیع و تقسیم نفت به جاهای دیگر خواهد بود و حق بنای چاه های نفت و حوض ها و تلمبه و مواقع جمع و تقسیم و تأسیس کارخانه و غیره و هرچه که لازم باشد، خواهد داشت.
3.دولت ایران اراضی بایرة خود را در جایی که مهندس صاحب امتیاز به جهت بنا و تأسیس کارهایی که در فوق مذکور است، لازم بداند، مجاناً به صاحب امتیاز واگذار خواهد کرد و اگر آن اراضی دایره باشد، صاحب امتیاز باید آن را از دولت به قیمت عادله خریداری کند و دولت به صاحب امتیاز حق می دهد که اراضی و املاک لازمه را به جهت اجرای این امتیاز، از صاحبان ملک، به رضایت آنها ابتیاع کند و معلوم است که این ابتیاع موافق شرایطی خواهد بود که مابین صاحب امتیاز و مالکین ملک مقرر خواهد شد، ولی صاحبین املاک مجاز نخواهند بود از قیمت عادله اراضی واقعه در حول و حوش تجاوز کنند. جاهای مقدسه و جمیع متعلقات آنها در دایره ای که 200 ذرع (208متر) شعاع آن باشد، مجزی و مستثنی باشد.
4.چون معادن نفت شوشتر و قزوین و دالکی بندر بوشهر که بالفعل دایر و مبلغ 2000 تومان جمع دیوانی دارند و متعلق به دیوان اعلی هستند، شرط شد که آنها را نیز دولت به موجب فصل اول به صاحب امتیاز واگذارکنند مشروط بر اینکه علاوه بر صدی شانزده مذکور در بند شانزدهم که باید به دولت برسد، صاحب امتیاز، همه ساله 2000 تومان جمع حالیه معادن مذکور را نیز به دولت کارسازی دارد.
5. طرح ریزی و نقشه کارگذاشتن لوله ها توسط مهندسین صاحب امتیاز و یا خود او خواهد بود.
6. قطع نظر از آنچه در فوق ذکر شد، این امتیاز شامل ولایات آذربایجان وگیلان و مازندران و استرآباد و خراسان نخواهد بود، اما به شرط این که دولت علیه به هیچ کس اجازه ندهد که لوله های نفت به سمت رودخانه و سواحل جنوبی ایران تأسیس کنند.
7. تمام اراضی که به صاحب امتیاز واگذار شده و همچنین اراضی که به صاحب امتیاز به موجب اصل سیّم استملاک خواهد کرد و همچنین تمام محصولات آنها که به خارجه حمل شود، از هر نوع مالیات و عوارضی در مدت این امتیازنامه معاف خواهد بود و کلیه اسباب و آلات لازمه برای تفتیش و استخراج معادن و بست آنها به جهت تأسیس آنها در وقت دخول به ایران، به هیچ وجه من الوجوه حقوق گمرک را نخواهند پرداخت.
8. صاحب امتیاز موظف است که بدون تعلل و تأخر به خرج خود یک یا چند نفر را از اهل خبره ایران به جهت تفتیش صفحاتی که صاحب امتیاز احتمال وجود معادن را در آنها می برد، ببرد و در صورتی که راپرت های آن اشخاص خبره به عقیده صاحب امتیاز کافی باشد، صاحب امتیاز مکلف است که بدون تأخیر و به خرج خود، ابزار علمی لازمه با اسباب و آلات و ادوات استخراج به جهت تعمیق و کندن چاه ها و امتحانات لازمه بفرستد.
9. دولت ایران به صاحب امتیاز اجازه می دهد که یک یا چند شرکت به جهت انتفاع از آن امتیاز تأسیس کند. اسامی و نظام نامه آن شرکت ها از سوی صاحب امتیاز معیت خواهد شد، مشروط بر اینکه در ایجاد هر شرکتی صاحب امتیاز آن ایجاد را رسماً از سوی کمیسر به دولت اطلاع بدهد و نظام نامه آن شرکت را با تعین محلی که شرکت مذبور باید در آنجا کار کند، به دولت اظهار دارد و مدیرهای شرکت ها نیز به توسط او انتخاب خواهند شد. این شرکت یا آن شرکت ها تمام حقوق صاحب امتیاز را خواهد داشت، ولی از طرف دیگر آنها باید تمام تعهدات و مسئولیت صاحب امتیاز را در عهده خود گیرند.
10. بین صاحب امتیاز از یک طرف و شرکتی که تشکیل کند از یک طرف، قرارداد خواهد شد که یک ماه پس از تاریخ تأسیس رسمی شرکت اول، صاحب امتیاز مکلف است مبلغ 20 هزار لیره انگلیسی نقداً و 20 هزار لیره دیگر سهام پرداخت شده به دولت بدهد. علاوه بر آن شرکت و تمام شرکت هایی که تأسیس خواهد شد، مکلف خواهند بود که از منافع خاص سالیانه خود صدی شانزده به دولت، سال به سال کارسازی کنند.
11. دولت مختار است که یک نفر کمیسر معین کند که آن کمیسر طرف شور صاحب امتیاز و مدیران شرکت ها خواهد بود و محض خبر این تأسیس، هرگونه اطلاعات مفیده داشته باشد، به آنها داده؛ همه نوع راهنمایی به آنها خواهد کرد و محض حفظ حقوق دولت، متفقاً با صاحب امتیاز، هرگونه تفتیشی که مفید بداند، به عمل خواهد آورد. حقوق و مشاغل کمیسر دولتی صریحاً در نظام نامه شرکتی که تشکیل شود، معین خواهد شد. صاحب امتیاز همه ساله، ابتدا از تاریخ تشکیل شرکت، همه ساله هزار لیزه انگلیسی (85800 لیره به قیمت امروز) به کمیسر دولتی حق خواهد داد.
12.عمله و فعله که در تأسیسات فوق کار می کنند، باید رعیت حکومت باشند، به استثنای اجزای علمی از قبیل مدیر و مهندس و عماق و مباشرین.
13. در تمام جاهایی که مدلل شود که اهالی محلیه حالاً از نفت آنها متمتع می شدند، شرکت باید به آنان مجانی همین مقدار نفت را که اهالی سابقاً جمع می کردند، حالا بدهند. این مقدار به اظهار خود آنها و به تصدیق حکومت محلیه، معین خواهد شد.