تاریخچه قراردادهای نفتی ایران (بخش نخست)

نفت پیش از قرارداد دارسی

مشعل  یکی از وجوه مهم در تاریخ نفت ایران، امتیاز و قراردادهای نفتی است که در طول تاریخ بیش از 115 نفت همواره در زندگی اقتصادی-اجتماعی و سیاسی مردم تأثیرگذار بوده اند. برای یافتن این پرسش که زمینه های تاریخی و مفاد قراردادهای نفتی ایران چه بوده است، کندوکاو در تاریخ نفت موضوعی ضروری است؛ از این رو نوشتار حاضردر چند نوبت با بهره گیری از منابع مستند نوشتاری و اسناد موجود در مدیریت مرکز اسناد و موزه های صنعت نفت به بررسی سیر تاریخی قراردادهای نفت ایران پرداخته است. در بخش نخست این نوشتار به بررسی امتیاز و قراردادهای نفتی ایران از ابتدا تا قرارداد دارسی پرداخته شده است.

تاریخ کهنسال ایران، رد و اثر نفت را در دوره های بسیار دور گواهی می دهد و این از باب اسناد و نشانه های یافت شده در این حوزه است.

نفت ایران به گواه اسناد

 قدیمی ترین نشانه های وجود نفت در ایران به دوره سومریان (هزاره چهارم پیش از میلاد) در شوش باز می گردد که به صورت استفاده از منابع قیر طبیعی برای مصارف ساختمانی و استفاده های روزمره بوده است. در دوره هخامنشیان نیز از نفت برای روشنایی و مقاصد طبی استفاده می شد. (فاتح، 1335: 6)

 در دوره ساسانیان، به وفور از منابع طبیعی قیر، نفت و حتی گاز برای مصارف مختلف استفاده می شد. حتی به اذعان برخی جهانگردان و سفرنامه نویسان، منبع سوخت برخی از آتشکده های این دوره، گاز طبیعی بوده که تا مدت ها سبب حیرت و ستایش بینندگان بوده است. برای نخستین بار در سال 1855 میلادی، زمین شناس انگلیسی به نام «ویلیام کنت لوفتوس» (William Kennett Loftus) به عنوان یکی از نخستین کاوشگران محوطه تاریخی شوش، ضمن مقاله ای که در مورد مرز ایران و عثمانی منتشر کرد، به وجود نفت در این منطقه اشاره می کند. (تقویم صنعت ایران، بی تا: 9)

در سال 1872 میلادی نیز شخصی به نام «بارون پاول جولیوس دو رویتر» (Paul Julius de Roeuter) امتیازاتی از ناصرالدین شاه قاجار، از جمله امتیاز بهره برداری انحصاری از معادن ایران را دریافت کرد؛ البته این امتیاز با مخالفت روحانیون و مردم لغو شد. (علم، 1392: 21)

در سال 1884 میلادی یک شرکت انگلیسی به نام «هوتز» (Hootz) امتیاز نفت دالکی، نزدیک بوشهر را از دولت ایران گرفت، اما موفق به استخراج نفت نشد، سپس سازمانی به نام «بانک تعاونی معادن ایران» امتیاز این شرکت را خرید و زمین شناسان این شرکت در سمنان و دالکی و جزیره قشم به کاوش پرداختند که نتیجه ای در بر نداشت. (ساتن، 1372: 18)

در سال 1891 میلادی، یک هیئت فرانسوی به سرپرستی «ژان-ژاکدو مرگان» (Jean-jacques de Morgan) به ایران اعزام و به پیشنهاد حاکم کرمانشاه، به «چیاسرخ» واقع در 145 کیلومتری غرب این شهر فرستاده شد.گزارش این هیئت در فوریه 1892 میلادی در مجله معادن فرانسه (Annales des mines: memories,1892, pp 227-238) انتشاریافت. در این مقاله به این که در نواحی اطراف قصرشیرین، نفت وجود دارد، اشاره شده است. (یعقوبی نژاد: 1373: 36)

در سال 1896 نخستین امتیاز اکتشاف منابع معدنی ازجمله نفت در مناطق شمالی ایران به امضای ناصرالدین شاه قاجار رسید. به موجب این فرمان اجازه استخراج نفت در محال ثلاثه تنکابن و کجور و کلارستاق (مازندران) به «محمد ولی خان خلعتبری» واگذار شد که متأسفانه هیچ نسخه ای از آن در ایران موجود نیست. خلعتبری در سال 1916 حق استفاده از این امتیاز را طی قراردادی به «اکاکی خوشتاریا» (Akaki Khoshtaria) تبعه گرجستانی روسیه داد. در همان سال خوشتاریا امتیاز استخراج نفت در سایر مناطق شمال ایران نیز از دولت ایران دریافت کرد که نهایتاً زمینه ساز ایجاد «شرکت نفت های شمال ایران» در سال 1920 شد. (فاتح، 1358: 331-326)

نفت خوریان

در ماه صفر سال 1297/ژانویه 1880 ناصرالدین شاه طی چهار فرمان مالکیت 35 معدن مختلف را در شاهرود، بسطام، سبزوار، سمنان و دامغان؛ به دو نفر از بازرگانان تهاران به نام های حاج علی اصغر و حاج علی اکبر امین معادن واگذار کرد. طبق این فرامین استخراج منابع نفت احتمالی در کویر خوریان به همراه معادن زغال سنگ، مس و سرب و ... به مدت هفتاد سال به حاج علی اکبر امین معادن رسید. بنا بود که وی پس از ده سال، 10 درصد منافع حاصل را به دولت بپردازد. پس از فوت حاج امین، در حالی که هنوز منافع عملی از این امتیاز حاصل نشده بود، ورثه وی سهم خود را به تدریج به اکاکی خوشتاریا واگذار کردند. این در حالی بود که روسیه نیز به دنبال تصاحب این امتیاز بود. در 1304ش/ 1925م خوشتاریا شرکت نفت کویر خوریان را با حمایت روسیه و با سرمایه 50 میلیون ریال تشکیل داد. طی دو سال بعد برخی اقدام های اکتشافی در منطقه انجام شد که نتایج قطعی در پی نداشت. فعالیت های اکتشافی در این منطقه به مدت حدود بیست سال بین شرکت های مختلف ایرانی، روسی و فرانسوی دست به دست شد تا این که در پی ملی شدن صنعت نفت، به طور کلی ملغی شد. (فاتح، 1358: 344)

در سال 1900 م «ادوارد کوت»، از کارمندان رویتر، گزارش دو مورگان را مطالعه و با آنتوان کتابچی خان، متصدی گمرک ایران، که به همراه شاه برای بازدید از نمایشگاه پاریس در فرانسه حضور داشت، گفت وگو کرد. کتابچی کوشید سرمایه داران فرانسوی و ارمنی را به موضوع نفت ایران علاقه مند سازد که در راه این راه موفقیتی به دست نیاورد. سپس او با «هنری دراموند وولف» (Henry Drummond Wolff) وزیر مختار پیشین انگلیس در ایران گفت وگو کرد و به درخواست وی، کوت را به عنوان نماینده لندن فرستاد تا با «ویلیام ناکس دارسی» (William Knox D’arcy) صحبت کند. دارسی پیشنهادهای کوت را پذیرفت و دو زمین شناس به نام های «بلز و دالتون» را برای بررسی بیشتر به مناطق ایران از جمله چیاسرخ و شوشتر فرستاد. گزارش زمین شناسی مساعد بود؛ پس دارسی در سال 1901 نماینده خود، «ماریوت» را به همراه کوت و کتابچی خان به ایران فرستاد تا مسئله را با امین السلطان، اتابک اعظم در میان بگذارند. (ساتن، 1372: 19) در جلسه ای که برگزار شد. (موحد، 1392: 54)

قرارداد هوتز

نخستین امتیاز اعطا شده برای استخراج نفت در ایران به شرکت انگلیسی م.ا.هوتز اعطا شد که در سال 1884 امتیاز استخراج نفت در دالکی و جزیره قشم را به دست آورد، اما به نتیجه ای دست نیافت. این شرکت مدتی بعد امتیاز خود را به «شرکت حقوق معنی بانک ایران» (Persian bank mining rights corporation) واگذار کرد. این شرکت نیز به مدت 3 سال از 1891 تا 1893 تلاش های ناموفقی برای استخراج نفت در دالکی و قشم به عمل آورد. در سال 1899 با الغای امتیازات معادن از طرف دولت ایران این امتیاز نیز لغو شد. (ذوقی، 1378: صص 4-43؛ ساتن، 1372: 18)

امتیاز رویتر

این امتیاز بین «ادوارد کوت» (Edward coote) با میرزا حسین خان سپهسالار منعقد شد و در تاریخ 25 ژوئیه 1872 به امضای ناصرالدین شاه رسید. بر اساس این قرارداد، رویتر به مدت 70 سال انحصار ساخت راه، راه آهن، تراموا، بهره برداری از جنگل ها و ... را به دست می آورد. طبق بند 11 این قرارداد، رویتر امکان استخراج منابع نفتی ایران را نیز به دست آورد.دولت ایران به حکم امتیازنامه و قرارنامه حاضره به اصحاب این امتیاز، حق مخصوص و امتیاز انحصاری و قطعی می دهد که در طول این امتیاز در تمام ممالک ایران، معادن زغال سنگ، آهن، مس، سرب و پترول (نفت) و غیره را و هر معدن دیگر که ایشان مناسب بدانند، کار بکنند و از آنها تمتع بردارند و غیر از آن معادنی که ملک مردم است و صاحبان آنها در آنها کار می کنند ... دولت معادن طلا و نقره و جواهر را برای خود نگاه می دارد. برای کار کردن این نوع معادن، دولت می تواند با کمپانی قراردادهای مخصوص بگذارد. (ذوقی، 1378: ص 49)

 

نمونه برگه کمک های اولیه اورژانس پس از حادثه

 

توربین

پیتر برادرهود ( 1217 _ 1281 ) یک مهندس انگلیسی بود که موتور برادرهود و بسیاری دیگر از موتورها را برای استفاده در اژدرها اختراع کرد. در سال 1311 تولیدات این کارخانه شامل کمپرسورها، توربین های بخار، توربوژنراتورها، موتورهای دیزلی/بنزینی/گازسوز، پمپ ها، برج های خنک کننده آب، پایگاه های تصفیه سازی و دیگر ابزارهای دقیق سنجش بود. کارآموزان طرز کار انواع پمپ، کمپرسور، توربین و تعمیرات آنها را در کارگاه پمپ به طور عملی می آموختند. این دروس جزو واحدهای درسی سال دوم و سوم کارآموزان محسوب می شدند. یک نمونه از توربین بخار ساخت این کارخانه هم‎اکنون در موزه کارآموزان در بخش کارگاه پمپ در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارد. موزه كارآموزان آبادان، دومين طرح موزه هاي صنعت نفت در محل آموزشگاه آبادان است که از اتاق هاي پنج گانه، محوطه آموزشگاه و كارگاه هاي آموزشي، موتورهاي درون سوز، لوله و مبدل، مقدماتي يا پايه، نجاري، ابزار دقيق، تراشكاري و فلزكاري تشکیل شده است. قدمت آموزشگاه حرفه اي آبادان به سال ۱۳۱۲ خورشيدي (۱۹۳۳ ميلادي) برمي گردد.

 

 

پیشنهاد ایران به وزیر نفت اکوادور

قسمت 20

به نظر می رسید که زکی یمانی می خواهد فردا تا ظهر موارد دستورجلسه را ببرد و بعد هم بگوید از ریاض این طور گفته اند که مطابق میل خودشان باشد و نشود جلسه را به عقب بازگرداند! در این جلسه قرار گذاشتیم سعی کنیم فردا جلسه دیرتر وارد دستور شود و وقت را آن گونه بگذرانیم که اگر هیئت عربستانی سر هماهنگی نداشت، ما هم اقدام مقتضی به عمل آوریم. در حقیقت، عاملی که ما را تقویت می کرد، پایداری و مقاومت ملت ایران بود. پیروزی قطعی ایران در کنفرانس قبلی (بالی) و ابتکار سفر به آفریقا - که طی آن، حمایت خود را از کاندیدای گابن (یک کشور کوچک آفریقایی) اعلام کرده بودیم- ما را در موقعیت فرادست و برتر قرار داده بود.

شب، دیروقت جلسه مان با دوستان که تمام شد، مهندس فیروزان به من گفت: «من به اخبار «رویترز» نگاه می کنم تا ببینم آیا خبر جالب و به درد بخوری خواهیم شنید.» صبح زود با صدای مهندس فیروزان از خواب بیدار شدم. گفت: «دیشب تا صبح نخوابیدم؛ مرتب اخبار را نگاه می کردم. اتفاق مهمی پیش آمده، هواپیمای رئیس جمهوری اکوادور دیشب هنگام پرواز سقوط کرده و رئیس جمهوری فوت کرده است.» با این خبر به این نتیجه رسیدیم که برگزاری جلسه می تواند به تعویق بیفتد! به او گفتم که به همه اعضای هیئت ایرانی بگوید که زود آماده باشند، در نخستین فرصت به دیدار وزیر نفت اکوادور می رویم. هماهنگی هم کرده بودند؛ وزیر نفت اکوادور گفته بود که خود را برای بازگشت به اکوادور آماده می کند. با قاطعیت گفتم به دیدارش می رویم و می گوییم در ایران وقتی پدر خانواده ای فوت می کند، همه برای تعزیت و تسلیت به دیدارش می روند. ما مطابق رسم ایران به دیدار شما آمده ایم. همین کار را کردیم.در چهره اش می شد انعکاس محبت و صمیمیت هیئت ایرانی را خواند. صمیمانه از محبت و صمیمیت و ابراز همدردی ما تشکر کرد و گفت که می خواهد به فرودگاه برود تا با نخستین پرواز به کشورش بازگردد. برادرانه به او پیشنهاد کردم که در اول اجلاس حضور به هم رساند. به او گفتم که در آغاز جلسه، موضوع را مطرح خواهم کرد و او در ورود به اکوادور به خبرنگاران خواهد گفت که همه اعضای اوپک به او درگذشت رئیس جمهوری را تسلیت گفته اند. پیشنهاد مرا پسندید. جلسه به موقع برگزار شد؛ دکتر سوبراتو ضمن تشکر از حضور همه، برای اجلاس آرزوی موفقیت کرد. قبل از اینکه جمله دیگری بگوید، دست راست من بلند شده بود. به طرف من نگاه کرد. در جلسه سکوت برقرار شده بود. همه به طرف هیئت ایرانی می نگریستند. من آغاز سخن کردم و گفتم: عالیجناب! متأسفانه دیشب - که در آرامش خوابیده بودیم- هواپیمای حامل رئیس جمهوری اکوادور سقوط کرده است. من خواستم در آغاز جلسه، ضمن طرح موضوع با اغتنام فرصت، از طرف هیئت ایرانی، این فاجعه دردناک را به هیئت اکوادور تسلیت بگویم. عالیجناب! پیشنهاد می کنم پیش از آنکه وارد دستور جلسه شوید، اجازه بفرمایید که هر یک از هیئت ها احساسات خود را نسبت به این حادثه دردناک اعلام کند.

تاریخ شفاهی وزرای نفت ایران؛ سیدحسن سادات