فراسوی صنعت پتروشیمی، ایجاد ارزش افزوده بیشتر با توسعه صنایع پایین دستی است
تنوع محصول راهبردی سودآور و دفاعی
مشعل صنعت پتروشیمی ایران، پس از چند دهه روند توسعه بدون وقفه و قرار گرفتن در سطح تولیدکنندگان اصلی محصولات پایه در منطقه و جهان، به دنبال تکمیل زنجیره ارزی محصولات پایه و متنوع کردن محصولات مورد نیاز داخل و خارج از کشور است. موضوع تنوع محصولات پتروشیمی برای تامین نیاز داخلی و کاهش واردات برخی از محصولات در دولت سیزدهم، به عنوان یکی از راهبردهای اصلی در دستور کار قرار گرفته است و بنا بر اعلام مسؤولان اجرایی صنعت پتروشیمی، با تکمیل و بهره برداری پروژه های جدید، تنوع محصولات پتروشیمی بیشتر هم می شود.
صنعت پتروشیمی با وجود تحریم های مستقیم توانسته است پروژه های مختلفی را شروع و روند حضور در بازارهای داخلی و جهانی را با تولید و تامین محصولات و تنوع آنها، حفظ کند. در این صنعت، بیش از ۹۰ محصول تولید و در ۳۳۳ گرید متنوع عرضه می شود. گزارش های شرکت ملی صنایع پتروشیمی، گویای این است که تنوع محصولات پتروشیمی با توجه به برنامه های توسعه ای که در دستور کار قرار گرفته، تا سال ۱۴۰۴ به ۱۰۴ نوع و تا سال ۱۴۰۶ به ۱۲۴ نوع محصول خواهد رسید.
بازارهای پایین دستی هر روز متنوع تر می شود
یکی از مهم ترین سیاست های راهبردی صنعت پتروشیمی در دوره اخیر، در اختیار داشتن سبد متنوعی از محصولات و سبد مطمئنی از انواع خوراک های مایع و گاز برای توسعه صنعت پتروشیمی بوده است.
اغلب کشورهای تولیدکننده محصولات پتروشیمی و حاضر در بازارهای جهانی در کنار توسعه بالادست صنایع پتروشیمی خود تلاش می کنند تا صنایع پایین دستی را نیز به صورت متوازن توسعه دهند. به همین دلیل، حرکت صنعت پتروشیمی ایران در این مسیر، یکی از الزاماتی بوده که باید از سال ها قبل شروع و توجه بیشتری به آن می شد.
با این حال وزارت نفت دولت سیزدهم در این دوره تلاش زیادی برای تبدیل محصولات بالادست به محصولات با ارزش بیشتر داشته تا هر چه بیشتر به سمت هدف مهم «کاهش خام فروشی» در پتروشیمی حرکت کند.
برنامه ریزی هایی برای تکمیل زنجیره ارزش متانول، پروپیلن، اتیلن، بنزن و چند محصول دیگر در دستور کار قرار گرفته است. به عنوان نمونه تا سال ۱۴۰۴، به ۲ واحد ۳۰۰ هزار تنی تولید پلی پروپیلن برای تامین تقاضای کشور طی سال های آتی نیاز خواهیم داشت تا نیاز صنایع خودرو، موکت و پلاستیک های خاص و بسیاری صنایع پایین دستی دیگر تامین شود.
با این تغییر بزرگ، علاوه بر تثبیت توسعه اقتصادی در بازار منطقه و جهانی، حجم قابل توجهی اشتغال ایجاد و زمینه ای برای فعالیت های شرکت های پایین دستی و مجموعه های دانش بنیان فراهم می شود. تنوع در محصولات پتروشیمی، بیش از هر چیز برای توسعه صنایع پایین دستی پتروشیمی نظیر صنایع پلاستیک، صنایع رنگ و رزین، صنایع تولید الیاف مصنوعی، صنایع چسب، صنایع تولید مواد نساجی و رنگ های نساجی، صنایع تولید روغن های صنعتی و موتور و... کاربرد دارد.
مرتضی شاهمیرزایی، معاون وزیر نفت و مدیرعامل شرکت ملی صنایع پتروشیمی اعلام کرد که این صنعت در کنار برنامه ریزی برای تولید محصولات متنوع و جدید پتروشیمی، برای داخلی سازی ۲۱ محصول راهبردی خود برنامه ریزی کرده است. چندی قبل هم اعلام کرد که با افتتاح پروژه های جدید در 1402 تنوع محصولات پتروشیمی بیشتر خواهد شد.
برنامه بلندمدت برای تنوع بخشی به محصول
افزایش تعداد و حجم محصولات پتروشیمی در بازارهای جهانی در حالی بوده که در چند سال اخیر، تحریم های همه جانبه علیه صنعت نفت و پتروشیمی ایران شدت گرفته است. چندی قبل معصومه مقدم، مدیر برنامه ریزی شرکت بازرگانی پتروشیمی ایران با اشاره به صادرات ۱۷۰ میلیون تن محصول پتروشیمی در طول تاریخ تشکیل این شرکت گفت: باید به فکر ایجاد تنوع در محصولات پتروشیمی باشیم؛ زیرا تنوع در محصولات می تواند تحریم ها را کم رنگ تر کند. وی با بیان اینکه هم اکنون محصولاتی مانند پلی اتیلن، متانول، ان ای جی و استایرن ها در کشورهای آمریکا، چین، هند و ترکیه با کاهش شدید واردات روبه رو هستند و این کشورها تولید این محصولات را افزایش داده اند، اظهار کرد: این موضوع برای تولیدکنندگان این محصولات در کشورمان زنگ خطری خواهد بود و باید به فکر جایگزینی بازارهای خود در بلندمدت باشیم. مقدم با بیان اینکه اکنون ظرفیت های زیادی برای تولیدکنندگان پتروشیمی ایران در بازار چین وجود دارد، بیان کرد: تولید محصولات پتروشیمی در این کشور در سال های اخیر افزایش یافته است. برای مثال واردات پلی اتیلن این کشور از سال ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۰ با کاهش ۱۰.۲ درصدی همراه بوده و پیش بینی می شود این کاهش تا سال ۲۰۳۰ به منفی ۵ درصد برسد.
مدیر برنامه ریزی شرکت بازرگانی پتروشیمی ایران، درباره بازار وارداتی محصولات پتروشیمی هند نیز گفته است: از جمله بازارهایی که صادرکنندگان ایرانی در آن حضور دارند، بازار هند است، به طوری که بیشتر تولیدکنندگان به دنبال شرکت در مناقصات فروش بازار این کشور هستند و واردات اوره این کشور تا سال ۲۰۲۵ از ۱۰.۱ میلیون تن کنونی به ۴.۲ میلیون تن خواهد رسید. مقدم به آغاز جنگ قیمتی شدید محصولات ایران و روسیه در بازار ترکیه اشاره کرد و ادامه داد: در این بازار تولیدکنندگان پتروشیمی کشور باید با یکدیگر همکاری نزدیک داشته باشند. وی با بیان اینکه هم اکنون ۷۵ درصد صنعت پتروشیمی کشور به صورت مستقیم و غیرمستقیم زیر نظر شرکت ها و سازمان های دولتی هستند، تصریح کرد: باید برای فاصله گرفتن از وضع موجود به فکر مشارکت بین المللی سرمایه گذاری در داخل و حتی خارج از ایران باشیم. مدیر برنامه ریزی شرکت بازرگانی پتروشیمی ایران با تأکید بر اینکه باید به فکر ایجاد تنوع در محصولات پتروشیمی خود باشیم، اظهار کرد: تنوع در محصولات می تواند تحریم ها را کم رنگ تر کند.
هدف گذاری در مسیر پدافند غیرعامل
بر اساس اعلام و بررسی کارشناسان، تاکنون برای توسعه صنایع پایین دستی و تنوع محصولات پتروشیمی سرمایه گذاری محدودی صورت گرفته و در عوض حدود 3 تا 4 برابر نیاز، در حوزه محصولات پایه همچون متانول تولید صورت گرفته است. به همین دلیل بوده که هلدینگ های بزرگ پتروشیمی کشور با حمایت دولت سیزدهم، به دنبال تکمیل زنجیره ارزش و تنوع در دامنه تامین خوراک و تنوع در محصولات خود رفته اند. هلدینگ خلیج فارس، به عنوان بزرگ ترین مجموعه پتروشیمی در کشور از چند سال قبل در مسیر تنوع محصولات خود قرار گرفته و تنوع محصولات و تکمیل زنجیره ارزش را به عنوان اولویت در طرح های توسعه ای خود قرار داده است. این مجموعه توسعه صنایع میانی و پایین دستی را در دستور کار دارد و برای نمونه، مجموعه بیدبلند خلیج فارس می تواند ضمن تامین بخشی از خوراک خود، محصولات پایین دستی خود را هم تولید کند.
برخی دیگر از طرح های این مجموعه از جمله پتروشیمی سنقر که به تولید کامپاند منتهی می شود، در واقع نوعی پایین دست پتروشیمی محسوب می شود و محصولات متنوعی را به بازار وارد می کند. هلدینگ خلیج فارس، به عنوان مجموعه ای بزرگ که با هدف گذاری بلندمدت سرمایه گذاری خود را انجام می دهد، بدرستی به این نتیجه رسیده که برای باقی ماندن در بازار رقابتی داخلی، منطقه و جهانی باید به صنایع پایین دست و تنوع در دامنه محصولات خود روی بیاورد. به همین دلیل بوده که روند سرمایه گذاری این شرکت در دو سال اخیر با حمایت های دولت، به سمت صنایع پایین دست و تکمیل زنجیره ارزش محصولات حرکت کرده است. باید توجه داشت که آنچه به عنوان تنوع محصولات پتروشیمی از آن صحبت می شود، جدای از آینده نگری برای بازارهای پتروشیمی و افزایش دامنه سود شرکت های پتروشیمی و صنعت پتروشیمی به نوعی نقش پدافند غیرعامل را برای کشور و صنعت پتروشیمی بازی می کند.
تنوع محصولات پتروشیمی مساوی با کاهش خام فروشی خواهد بود و این تنوع، برای کشور از ابعاد مختلفی منفعت خواهد داشت و همزمان وابستگی به محصول برخی کشورها را هم کاهش خواهد داد.