مسجد سلیمان شهر نخستین ها
26 ماه مه 1908، یکی از دو چاه مسجد سلیمان در عمق 360 متری به نفت رسید. از این چاه روزانه 36 هزار لیتر (معادل ۲۲۸ بشکه در روز) نفت استخراج می شد و بعدها در این شهر حداقل ۳۰۰ چاه نفت حفر شد. با اکتشاف نفت در مسجد سلیمان، فصلی نوین در تاریخ معاصر ایران گشوده شد. برخی از نخستین ها در مسجد سلیمان را با هم مرور می کنیم.
مسجد سلیمان شهری آرمیده در دل کوه های سر به فلک کشیده خوزستان و کهن شهری آریایی در جنوب غربی کشور است. مسجد سلیمان را نخستین شهر پارسی در خوزستان و نخستین شهر صنعتی کشور می دانند. این شهر را به دلیل داشتن نخستین چاه نفت، نخستین فرودگاه، نخستین سینما، نخستین کارخانه گوگردسازی و ... شهر نخستین ها لقب داده اند.
آزمایشگاه
انجام آزمایش روی نفت به فاصله کمی پس از بهره برداری از نخستین چاه نفت در مسجد سلیمان در سال1287 خورشیدی آغاز و به مرور با ایجاد نخستین آزمایشگاه شيميايي نفت در این شرکت- شهر نفتی، افزون بر کمیت، موضوع کیفیت نفت نیز مورد توجه بهره برداران قرار گرفت.این آزمایشگاه پس از سال ها فعالیت به صورت پرتابل و غیرثابت، با اختصاص ساختمانی در کنار مخازن نفت شماره (8) شکلی ثابت به خود گرفت، می توان گفت قدیمی ترین لابراتوار شیمیایی برای نفت در این محل ایجاد شد. در طول تاریخ 115 ساله صنعت نفت، اداره شیمیایی نفت و گاز، متولي سنجش كيفيت نفت وگاز توليدي بوده و نقش مهمی در توليد، فراورش و ارسال نفت و گاز استخراج شده از چاه هاي با راهبری شركت ملی نفت ایران دارد.
شبكه آبرساني
در سال های اولیه فعالیت های نفتی در میدان نفتون (مسجدسلیمان) واسکان نیروهای ایرانی و خارجی، نیاز به آبی سالم و مطمئن براي این نیروها و مردم محلی، همچنین مصارف صنعتی مانند ماشین های بخار و غیره شدیدا احساس می شد، از این رو شرکت نفت انگلیس و ایران بر آن شد تا آب مورد نیاز را به وسیله خط لوله ای از رودخانه کارون تأمین کند.در آن زمان به سبب اوج فعالیت ها در منطقه درخزینه و احداث خط آهن برای حمل کالا و تجهیزات نفتی، شرکت نفت تلمبه خانه ها و تأسیسات آبرسانی بسیار مجهزی را در منطقه درخزینه و سایر مناطق، برای انتقال آب به میدان نفتون تأسیس كرد.شبكه آبرساني «درخزينه به ميدان نفتون» از سال 1299 تا دو دهه بعد آب منطقه را تأمين مي كرد، اين در حالي است كه طرح شبکه های لوله کشی آب شرب شهرهای ایران، از سال ۱۳۰۱ در دستور كار قرار گرفت و ابتدا بخشی از شهرهای آبادان، مشهد و بیرجند و سپس تهران از شبكه لوله كشي آب برخوردار شدند.
فرودگاه
فوران چاه نفت در خرداد ماه 1287 (1908 ميلادي) در مسجد سليمان، نياز به تسهیلات بيشتر براي بهره برداری از این ماده حیاتی را شدت بخشيد و چندي نگذشت كه نخستين پرواز يك هواپيما به خاورميانه، در زمینی مسطح در مسجد سلیمان به زمين نشست. اين هواپيما از نوع رايپر 46 ومبدا حركت آن لندن بود. مسافران این پرواز را کارشناسان زمین شناسی و تجهيزات آن را اقلام و لوازم كاري آنها، میکروسکوپ و مقداری دارو تشكيل مي داد. زمیني كه هواپيما بر آن فرود آمده بود، بنای نخستین فرودگاه ايران قرار گرفت كه در منطقه نفتی«یمهه» واقع در مسجد سلیمان، برای جابه جایی مدیران و اقلام و مراسلات نفتی ساخته شد.همزمان با آغاز توليد نفت در جنوب كشور، فرودگاه هاي «يمهه» مسجد سليمان، فرودگاه اهواز (كوت عبدالله)، هفتكل، گچساران و فرودگاه آبادان مورد بهره برداري قرار گرفتند و هواپيماهاي حمل و نقل هوايي نفت در آنها شروع به كار كرد. در سال هاي بعد نيز با عملياتي شدن مخازن و ذخاير جزاير خارک، لاوان و سيري پرواز هواپيماها به اين جزاير نيز انجام گرفته شد.
ترن هوایی
توليد صنعتي نفت در مسجد سليمان، با برپايي امكانات و تأسيساتي همراه است كه برخي از آنها براي نخستين بار در ايران ظاهر می شود، از جمله اين موارد مي توان به تله كابين يا ترن هوايي ميان پالايشگاه بي بيان و ايستگاه راه آهن تمبي اشاره كرد. اين خط هوايي كه طول آن به 10 كيلومتر مي رسيد، گوگرد پالايشگاه بي بيان را به ايستگاه راه آهن تمبي انتقال مي داد تا از آنجا به وسيله قطارهاي باري به اسكله «درخزينه» و از آنجا با دوبه يا يدك كش به آبادان و اهواز انتقال يابد. گوگردي كه به اين طريق به دست مي آمد، براي مصرف در داخل كشور و صادرات مورد استفاده قرار مي گرفت.برخي از چاه هاي مسجد سليمان، داراي مقادير زيادي گاز ترش بود. گاز ترش، گازي است كه سولفور آن بسيار بالاست، از اين رو براي هر گونه استفاده بايد سولفور آن جدا مي شد. پالايشگاه ابتدايي كه در اوايل توليد نفت در منطقه بي بيان مسجد سليمان ساخته شده بود، اين وظيفه را به عهده داشت.
گلف
تشکیل نخستین شرکت- شهر نفتی ایران در میدان نفتون مسجد سلیمان و ورود نیروی کار از سایرکشورها به این منطقه سبب شد تا ایجاد مکان های رفاهی و تفریحی برای کارکنان صنعت نفت در این شهر نوپا، در دستور کار قرار گیرد. بسیاری از فعالیت های فرهنگی، ورزشی و امکانات رفاهی مدرن در این نخستین شهر نفتی ایران ایجاد شد و ورزش«گلف» نیز از جمله نخستین هایی است که در مسجدسلیمان و از سوی کارشناسان انگلیسی نفت به اين شهر آورده شد.در دهه دوم فعالیت های نفتی بود که کلوپ «گلف» در مسجدسلیمان و در نزدیکی تأسیسات نفتی بی بیان از سوی انگلیسی ها پایه گذاری شد. سال 1307و دقیقا 20 سال پس از کشف نفت در مسجدسلیمان بود که این باشگاه فعالیت خود را به طور رسمی آغاز كرد، گو اینکه پیش از آن نیز انگلیسی ها به طور پراکنده در کوه تپه های مسجد سلیمان به این ورزش می پرداختند.
سند چاه شماره (یک) مسجد سلیمان؛ این سند متعلق به روز سه شنبه 26 می سال 1908 (5 خرداد 1287) یعنی در روزی که مته حفاری چاه شماره (یک) نفتون، واقع در مسجد سلیمان به نفت رسید. در گزارش فنی این سند مشخص می شود چاه شماره (یک) نفتون در عمق 1179 فوتی به نفت رسیده است.
لیلاند؛ سوخت رسان هواپیما
تاریخچه ساخت کامیون لیلاند را می توان به دو مرد به نام های «جیمز سامر» و «هنری اسپریور» نسبت داد که « شرکت موتور بخار لنکشایر» را در سال 1275 تشکیل دادند تا محصول خود را که یک کامیون با ظرفیت 1.5 تن بود،به بهره برداری برسانند. سال بعد این کامیون به آزمون سلطنتی کشاورزان برای وسایل خود- متحرک برده شد. نخستین لیلاند از همه رقبا پیشی گرفت و جایزه اول مدال نقره را به خود اختصاص داد. شرکت آنها بر مبنای موفقیت سال های اولیه با ساخت کامیون های بزرگتر و بهتر شامل نخستین مدل اتوبوس ( با موتور بخار) و نخستین سفارش صادرات برای کشور سریلانکای امروزی پایدار شد. هم اکنون ماشین سوخت رسان هواپیمای موجود در موزه بنزین خانه آبادان ساخت سال 1348 و پلاک آبادان است. در موزه بنزين خانه آبادان تمامی اسناد، مدارک و اشيای مرتبط با پمپ بنزين مانند تلمبه ها، پيمانه ها، ظروف حلبي و ابزار و تجهيزات مرتبط و همچنين روزنامه ها، مكتوبات، تصاوير و اسناد قديمي و اسكانس هاي منقش به تصاوير پالايشگاهي و تأسيسات نفتي وجود دارد.
امضای قرارداد صادرات نفت به سوریه در فرودگاه مهرآباد
(بخش چهارم)
در دهه 1980 میلادی، هند و چین به طور ناگهانی وارد بازار نفت شدند و تقاضا بالا رفت و دیدید که قیمت نفت در برهه ای به 150 دلار هم رسید. اینکه شما بتوانید نبض دنیا را به سمتی ببرید که بتواند وجود شما را اثبات کند، به مرتب باارزش تر از این است که وجودتان را نادیده بینگارند.
در سال 1360 یک تا دو ماه بود که وزیر نفت شده بودم، عبدالحلیم خدام (معاون نخست وزیر و وزیر امور خارجه) از سوی حافظ اسد به تهران آمد و گفت: نفت میخواهم. آن موقع نفت در بازار جهانی کم بود وکسی هم به سوریه نفت نمی داد. ساعت 2 بعدازظهر در همین فرودگاه مهرآباد من یک قرارداد با او امضا کردم و مطابق آن قرار شد روزی 200 هزار بشکه نفت به او بدهم. ساعت 4 بعدازظهر حافظ اسد از تریبون سوریه اعلام کرد که زمین و دریا و هوا را به روی عراق بسته است و روزی 300 هزار بشکه نفت که از عراق به مدیترانه می رفت، آن لوله را هم بسته است.
شب که بی بی سی را گوش می کردم، بی بی سی گفت کاری که دولت ایران کرده از استقرار 10 لشگر مجهز در مرزهای غربی عراق باارزش تر است. یعنی ارتباط میان ایران و سوریه آن موقع (حالا اگر بگوییم از سوی بنده، البته من مدعی نیستم) سامان پیدا کرد. درواقع در دهه 1350 ما این تاسیسات خاورمیانه ای را خیلی خوب می شناختیم که چگونه باید مبارزات را اجتماعی تر، سیاسی تر و حکومتی تر کرد و این به نتیجه رسید.
من پشت این کار محکم ایستادم و مصمم بودم که به ترک ها هم نفت بدهم. اوزال هم که جبهه ملی ترکیه را داشت، از قبل با هم آشنا ورفیق بودیم. ایشان قبل از اینکه نخست وزیر (خلیل توزگوت اوزال نوزدهمین نخست وزیر و هشتمین رئیس جمهوری ترکیه) شود، پیمانکار بود و همدیگر را می شناختیم. او آمد و قرارداد خرید 200 هزار بشکه نفت را بست. او به دفتر من آمد و به من گفت: خرید نفت از ایران سبب می شود، این هیاهو که در ترکیه در مورد حمله به ایران ایجاد شده، از بین برود.
او (اوزال) به من گفت که من در زمان محمدرضا (پهلوی) خیلی به ایران آمدم؛ اما بالاخره موفق نشدم یک قرارداد 23 میلیون دلاری ببندم. خیلی خوشحال بود از اینکه در ایران انقلاب شده و این حرف را هم او زد. می خواهم بگویم اطلاعات من در سطح منطقه، در سطح جهانی راجع به جنگ اثرگذار بوده است. بالاخره از همین پول شرکت نفت وسایل جنگی خریدیم.
نفت در همه عرصه های سیاسی، نظامی و اقتصادی کشور را فر اگرفته و فراگیر است، بالاخره این پیروزی ها به دست نیامده، مگر اینکه هم به لحاظ فنی در نفت، هم به لحاظ اقتصادی در نفت، هم به لحاظ سیاسی در نفت، اینها کمک کرده تا این پیروزی به دست آمده است.
آقای غرضی گفته می شود وقتی که شما وزیر شدید، پاکسازی زیادی در نفت کردید و نیروهای زیادی را اخراج کردید.
ابدا نه، ببینید کسی که مأمور پاکسازی بود همان شخصی بود که قبلا بود، همان...
تاریخ شفاهی وزرای نفت ایران؛ سید محمد غرضی