نفت در ایران باستان
یونس صادقی درباره واژه نفت و كاربردهاي آن در گذشته هاي دور ايران، اطلاعات بسيار اندكي وجود دارد که یکی از دلايل آن برمی گردد به سنت شفاهي گویی دوره باستان كه مكتوبات به نسبت مناطق تاريخي همجوار ايران کمتر بود و عمده منابع اطلاعاتي ما برگرفته از آثار كلاسيك يونان و روم است. از اين رو اين عامل، به همراه نبود تحقیقات جامع درباره نفت، در ناآگاهي از طلای سیاه در گذشته های تاريخي ايران تأثير گذاشته است. در سال 1938 دكتر لارنس لاكهارت از تاريخ پژوهان و فعالان حوه نفت كه مدتي در تهران از سوی شركت نفت انگليس و ايران فعاليت داشت، مقاله ای درباره تاريخ نفت ايران تا قرن 20 در مجله «La Revue Petrolifler» در فرانسه منتشر كرد كه ابعاد جديدی از نفت در دوره باستان را پیش روی تاریخ پژوهان قرار داد. اين مقاله بعدها در كتاب «پنجاه سال نفت ايران» تاليف مصطفي فاتح چاپ و راهگشای پژوهشگران اين حوزه شد. در اين مجال كوتاه، به بررسي نفت در ايران باستان با تأكيد بر پژوهش لاكهارت پرداخته می شود.
نفت در جهان باستان
براساس گفته های مصطفي فاتح، كاوش های باستان شناسي در كشور عراق نشان داده كه از 4هزار سال پيش از ميلاد مسيح، ملات قير در عمارات و ابنيه به كار مي رفته است. هرودوت، مورخ يوناني در اين باره گفتاری دارد كه «سنگ فرش كف باغ های معلق بخت النصر با قير معدني بندكشی شده بود و مردم بابل، استخرها و راه های آب و سدهای خود را با قير، بندكشي مي كردند.» همچنين به گفته مورخان در بابل، جاده ها را فرش و با قير، بندكشي می کردند تا تحمل ارابه های سنگين را داشته باشد. در مصر از آسفالت و قير ايران و فلسطين، براي موميايي كردن اجساد استفاده مي شد و بعضي از ملل خاورميانه، فراورده های نفتي، بخصوص قير معدني را در سحر و جادو به كار مي بردند و گاهي هم بت های كوچك و بزرگ از آن مي ساختند.
نفت در ايران باستان
در حوزه تمدني فلات ايران، براساس گزارش های لاكهارت، از زمان سومريان (5 تا 6 هزار سال پيش) در شوش، قير مورد استفاده بوده، به اين صورت كه از آن به جای ملات بين سنگ ها و آجرهایی كه در عمارات كار مي كردند، استفاده می شده، همچنين جواهرات را به وسيله تکه هاي قير نصب مي كردند و دسته هاي چاقو و امثال آن را با قير مستحكم مي ساختند و كشتي ها و ظروف سفالين را با قير مي اندودند تا آب به آنها سرايت نكند. (لاكهارت به نقل از فاتح، 1335: 6-9)
وجه تسميه نفت
ريشه كلمه «نفت» در زبان فارسی، به طور دقيق مشخص نيست که از چه زباني اقتباس شده است. پروفسور هرتسفلد و پروفسور بيلي، كلمه نفت را از فعل «ناب» فارسي به معني رطوبت داشتن دانسته اند و گفته اند كه در زبان اوستایي «نپتا» بوده و كلدانی ها، يهودی ها و عرب ها آن را از زبان مدی ها گرفته و «نفتا» خوانده اند. مسيو دورم فرانسوی، رئيس مدرسه علوم عالي پاريس، مدعی است كه اكدی ها، كلمه نفت را از فعل «بپتو» به معني افروختن گرفته اند و بعدها اين كلمه در زبان های آسوری و بابلی استفاده شده است. آنچه مسلم است در اوستا، نفت به معنای روغن معدني آمده و در دوره هخامنشيان برای روشنایي و مقاصد طبي استفاده مي شده است. ايرانيان كه آتش را جزو عناصر مقدس دانسته، احترام مي كردند و گازِ نفت را كه در پاره ای جاها از زمين خارج مي شد، مشتعل كرده و چون هميشه مي سوخت، در نظر آنان «آتش جاودان» به شمار مي آمد و آن را به زبان پهلوي «اخواريشنيك» مي ناميدند. در نقاطي كه اين آتش ديده مي شد، آتشگاه بنا مي كردند و در اران (بادكوبه)، دامغان، بلخ و مسجدسليمان اين گونه آتشكده ها وجود داشته است. (لاكهارت به نقل از فاتح، 1335: 6-9)
نفت در منابع يوناني و رومي
منابع کلاسیک یونان و روم، گزارش های کوتاهی از وجود نفت در مناطق تحت نفوذ ایران ارائه کرده اند. هرودوت در كتاب تاريخ خود، راجع به نفت ايران چنين مي نويسد: «در 22 كيلومتری شوش، محلي است كه «اردريكا» نام دارد. در اينجا چاه هايي است كه با چرخ و خيك از آن نفت، قير و نمك بيرون آورده و در مخزن مي ريزند و پس از چندی قير و نمك ته نشين مي شود و نفت به شكل مايع باقي مي ماند.» (هرودوت، 1356: 118) هرودوت در جاي ديگری ضمن داستان محاصره شهرآتن از سوی ايرانيان چنين مي نويسد: «ايرانيان از روي تپه ها، قيرهای فروزان به سنگرهای يونانيان پرتاب مي كردند و معلوم است كه تيرها آلوده به نفت بوده، وگرنه هنگام پرتاب سريع خاموش مي شده است.»
پلوتارك، مورخ يوناني قرن دوم ميلادي در شرح حال اسكندر می نويسد: «هنگامي كه اسكندر از كشور بابل می گذشت، در يكي از شهرهای استان اكباتان، مردم براي خوش آمد به او، نفت را روي جاده ها مي ريختند و آتش مي زدند تا شعله های فروزان آن موجب مسرت اسكندر شود.»؛ اما به نظر لاکهارت، ظاهرا پلوتارك در تعيين اسم محل اشتباه كرده؛ زيرا استان اكباتان جزو كشور بابل نبوده و شايد مقصود پلوتارك، ناحيه نفت خيز كركوك و موصل بوده است. در هرحال، اين مدارك تاريخي مي رساند كه در ايران و كشورهای مجاور آن، نفت از گذشته دور وجود داشته و مردم اين ممالك به انواع مختلف، حتي براي جشن و آتش بازی از آن استفاده مي كردند. (پلوتارک، 1369: 128) مورخ رومي به نام «آميانوس مارسلينوس» كه همراه «ژولين» امپراتور روم به جنگ شاهپور دوم آمده، چنين مي نويسد: «ايرانيان برگ های گياه مخصوص را در روغن خيس مي كردند و سپس مايع ديگری به نام نفت برآن مي افزودند. آنگاه تيرهای جنگي خود را درآن گذارده، آتش مي زدند و به طرف دشمن پرتاب و دقت مي كردند که كمان را آهسته رها كنند تا تير بسرعت پرتاب نشده و آتش آن خاموش نشود. اين تيرها به هرجا مي رسيد، آتش سوزی به پا می كرد و آتش آن با آب خاموش نمي شد و فقط ريگ و شن آن، حريق را مي خواباند.» 200 سال بعد از آن، ايرانيان هنگام دفاع قلعه پترا واقع در قفقاز، با اسلحه های نفتي، روميان را مي راندند. پروكوبيوس، مورخ امپراتوري بيزانس (قرن هشتم ميلادی) در تاريخ جنگ ها چنين نوشته است: «ساخلوی ايرانی، كوزه هاي بسياري را كه از گوگرد و قيرانباشته شده بود، آتش زدند و به طرف روميان پرتاب كردند و توانستند به وسيله آن حريقي راه بيندازند كه تقريبا همه چيز را بسوزاند.» این اطلاعات، که از مجموعه پژوهش های لاکهارت جمع آوری شده، اطلاعات تاریخی ناب از وجود و کاربرد نفت در ایران باستان را به تصویر کشیده که الهام بخش پژوهشگران امروزی شده است.
حضور مدیریت موزه ها نمایشگاه نفت
مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت در بیست وهفتمین نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی با شعار «صنعت نفت؛ تولید فناورانه، مصرف بهینه» در سالن 8 و 9 پذیرای بازدیدکنندگان است. بیست وهفتمین نمایشگاه بین المللی نفت، گاز، پالایش و پتروشیمی ۲۷ تا ۳۰ اردیبهشت ۱۴۰۲ در محل دائمی نمایشگاه های بین المللی تهران برگزار می شود.
مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت در این دوره از نمایشگاه، ضمن نمایش اسناد و اشیای تاریخی صنعت نفت از اکتشاف تاکنون، آماده است در محل غرفه، شنوای روایت تاریخی و خاطرات پیشکسوتان از تاریخ صنعت نفت باشد.
در بیست وهفتمین نمایشگاه بین المللی صنعت نفت، بیش از یکهزار و ۵۰۰ شرکت ایرانی وخارجی در بخش های مختلف از جمله شرکت های بالادستی نفت و گاز، اکتشاف و تولید، سازندگان داخلی، صنایع میان دستی و پایین دستی گاز، پالایش و پتروشیمی و شرکت های دانش بنیان، پارک های فناوری، دانشگاه ها، استارت آپ ها و سایر شرکت های مرتبط با صنعت نفت حضور دارند.
می گفتند نفت بو می دهد (بخش نخست)
سید محمد غرضی، دومین وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران در 23 بهمن1320 در شهر اصفهان متولد شد. او فرزند ششم خانواده از جمع هشت فرزند پدر و مادرش بود. پس از تحصیلات مقدماتی و اخذ دیپلم متوسطه به دانشکده فنی دانشگاه تهران رفت و در سال 1344 پس از پایان تحصیلات در رشته مهندسی برق به عرصه مبارزات سیاسی وارد شد. غرضی در سال های 1360 تا 1364 به عنوان وزیر نفت، سکان این وزارتخانه را در دست گرفت. خاطرات او در قالب سومین دفتر از تاریخ شفاهی وزرای نفت ایران از سوی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت ایران تهیه و تدوین شد. بخش هایي از این گفت وگو را در چند قسمت با هم مرور می کنیم. «روزی شهید رجایی که رئیس جمهور شده بود، گفته بود: «به هر کس می گوییم به وزارت نفت برو، می گوید نفت بو می دهد!» و از این قبیل حرف ها. بعد به نحوی از من خواستند که به وزارت نفت بروم. احمدآقا خمینی گفتند: «ما به رجایی گفتیم که کسی حاضر نمی شود این مسؤولیت را بپذیرد، غرضی می پذیرد و به وزارت نفت می رود.» بعد از من پرسید: «آیا تو حاضری و قبول می کنی؟» گفتم: بله. قبول می کنم. موقعی که به مجلس معرفی شدم، در مجلس هم رأی خیلی خوبی آوردم؛ یعنی در میان وزیران پیشنهادی، رای دوم یا سوم را از نمایندگان مجلس گرفتم و بعد به وزارت نفت آمدم. به این ترتیب در زمان ریاست جمهوری مرحوم رجایی به سمت وزیر نفت منصوب شدم.
وقتی من به وزارت نفت آمدم، صادرات نفت ایران 300 هزار بشکه در روز بود. آمار شش ماهه نخست سال 1360 موجود است. در حالی که عربستان 10.5 میلیون بشکه نفت تولید می کرد و مجموع تولید روزانه کشورهای نفتی عضو اوپک، 24 میلیون بشکه بود، سهم ایران به صفر نزدیک شده بود و از این نظر به ایران فشار زیادی وارد می آمد.
پس از انقلاب، بازار نفت با حذف صادرات چند میلیون بشکه نفت ایران مواجه شد و قیمت نفت بالا رفت. عربستان مأمور شد با تولید بیشتر، کمبود نفت بازار را جبران کند و این کار را کرد. در اوپک این بحث مطرح بود که 10.5 میلیون بشکه در روز نفت تولید کنند. بالاخره ما همه اوپک و مقرراتش را می شناختیم. من با شرکت در جلسه اول و دوم بالاخره هه اعضای اوپک را به لندن کشاندم و در آنجا 17 روز جلسه گذاشتیم. »
یخچال نفتی
یخچال نفتی، یکی از جالب ترین سیستم های تبرید است که در دوران قدیم مورد استفاده قرار می گرفت. برخلاف تصور عامه مردم، نفت هیچ نقش مستقیمی در سیکل تبرید ایفا نمی کرد؛ بلکه تنها برای تولید حرارت در ژنراتور استفاده می شد. ژنراتور، پمپ حباب، کندانسور، اپراتور و جاذب قسمت های اصلی یخچال نفتی هستند. اختراع یخچال نفتی به طور مشترک به نام آلبرت انیشتن و لئو زلارد ثبت شده است. یخچال نفتی در موزه نفت سوزهای کرمان نگهداری می شود. باغ موزه كرمان از جمله بناهاي قديمي شهر كرمان است. در باغ موزه نفت سوزهاي كرمان كه 12 اسفند 1399 افتتاح شد، مجموعه اي از چراغ ها، وسايل گرمايشي، اجاق هاي خوراك پزي نفت سوز و ... نگهداري مي شود.