نگاهی گذرا به تلاش صنایع در مدیریت پسماندهای صنعتی و شیوه های پیشگیرانه
جدی گرفتن پیشگیری قبل از جبران
مشعل «پسماند» یا همان «زباله»، به حجمی از مواد دور ریز جامد و مایع که معمولا با گاز همراه بوده، گفته می شود که مستقیم یا غیر مستقیم حاصل فعالیت انسان هاست. پسماند به سه گروه کلی پسماندهای شهري، پسماندهای صنعتي و پسماندهای خطرناك تقسيم مي شوند؛ البته گروه پسماندهای خطرناک، چند زیر شاخه مثل پسماندهای پزشکی و ویژه هم دارند و می توان تفاوت و تفکیک بیشتری در این گروه ها انجام داد. در مورد پسماندهای صنعتی نیز گروه بندی وجود دارد و پسماندهای ناشی از فعاليت هاي صنعتي و معدني، پالايشگاهي، نیروگاهی و تمامی صنايع نفت، گاز و پتروشيمي و صنایع کوچک و کارگاهی نیز در این گروه قرار می گیرند. از نگاه کارشناسان، تولید پسماندهای صنعتی در دنیای امروز که عملکرد صنایع، بخش جدایی ناپذیر آن هستند، اجتناب ناپذیر است؛ اما آنچه در مورد این مدل از پسماندها اهمیت دارد، نحوه نگهداری، دفن، دفع یا روند انتقال و بی خطرسازی آنهاست. طی چند دهه گذشته، همزمان با توسعه صنعتی همه جانبه در کشورها، جریان حمل و دفع نامناسب مواد زاید صنعتی نگران کننده تر شده و سهم بزرگی در آلودگی محیط زیست و اثرات مخرب برای ساکنان کشورهای مختلف داشته است.
اقدامات صنایع در حوزه پسماندها، پیشگیرانه و تحت نظارت محیط زیست است
آنچه به طور کلی به عنوان صنایع اطلاق می شود، دامنه گسترده ای دارد و هر کدام از این گروه های صنایع، شرایط و میزان متفاوتی در تولید پسماندهای صنعتی دارند. صنایعی که در داخل کشور ما فعال هستند، بیشتر در گروه های ماشين سازي و تجهيزات، صنايع غذايي، نفت و گاز و مواد نفتی و شيميايي، فولاد، پلاستيک و لاستيک، کاني هاي غيرفلزي و فلزي، نساجي، چوب سلولزي، کاغذ و ... تقسیم بندی می شوند. همچنین پسماندهایی که از این صنایع خارج می شود، در گروه های عادی، صنعتی و خطرناک است که شامل مواردی مثل کاغذ، شيشه، فلزات عنصري، مواد پليمري، پسماندهاي حيواني، مواد غيرآلي شامل لجن ها، ترکيبات آلي، مواد قليايي و شيميايي، مواد حاصل از روغن کاري ها، قير، فلزات سمي و ... می شود که هر کدام از این مواد، جامد و مایع یا ترکیبی از هر دو هستند که با گاز همراه می شوند. در قانون مدیریت پسماند که از سوی وزارت کشور تهیه و ابلاغ شده، پسماندهای صنعتی به «تمامی پسماندهای ناشی از فعالیت های صنعتی و معدنی و پسماندهای پالایشگاهی، صنایع گاز، نفت و پتروشیمی و نیروگاهی و امثال آن» گفته می شود و برای مدیریت، انتقال، دفع، دفن یا معدوم سازی آنها، قوانین و دستورعمل هایی اعلام شده است. براساس قانون مدیریت اجرایی تمامی پسماندهای غیر از صنعتی و ویژه در شهرها و روستاها و حریم آنها به عهده شهرداری ها و دهیاری ها و در خارج از حوزه و وظایف شهرداری ها و دهیاری ها، به عهده بخشداری ها و همچنین مدیریت اجرایی پسماندهای صنعتی و ویژه، به عهده تولیدکننده آنها خواهد بود. در همه این موارد، شرکت هایی که پسماند را تولید کرده اند، باید در همه مراحل نگهداری یا انتقال و دفع و دفن، پسماندهای خود را با نظارت سازمان های مربوطه در استان و منطقه خود انجام دهند. به عبارتی هر تولید کننده پسماند، باید بر اساس وظایفی که قانونگذار در قانون مدیریت پسماند به عهده آن گذاشته، نسبت به برنامه ریزی، سازماندهی، مدیریت صحیح، بازیافت و دفع پسماندهای صنعتی و ویژه اقدام کند. در همین خصوص مدیران هر واحد صنعتی، پسماندهای صنعتی را باید در داخل واحد خود نگهداری کنند تا با اطلاع و نظارت اداره کل حفاظت محیط زیست هر استان، به طور ادواری این واحدها پایش و پیگیری شوند. سازمان محیط زیست هم قوانین بالادستی را طراحی کرده که بر اساس آنها واحدهای صنعتی که هر نوع آلایندگی دارند، باید در ازای این آلایندگی، جریمه هایی را پرداخت کنند یا به جبران تولید این مواد آلوده، اقدامات زیست محیطی جایگزین انجام دهند. در بسیاری از واحدهای صنعتی، به منظور استفاده بهتر از منابع داخلی خود و صرفه جویی، به سمت بازیافت و استفاده حداکثری از منابع و کاهش تولید پسماندها رفته اند. در حال حاضر برای انواع پسماندهای صنعتی، استانداردهای زیادی وجود دارد که در مقایسه با آن استانداردها در خصوص مدیریت پسماندها اظهارنظر و تصمیم گیری می شود. در بسیاری از موارد مثل صنایع نفت و گاز، این پسماندهای صنعتی، ارزش قابل توجهی دارند و برای بازیافت و استفاده از آنها در چرخه مصرفی دیگر باید مراحل اداری و رسمی از سوی آن مجموعه دولتی یا خصوصی صورت گیرد. بسیاری از صنایع برای دوری از این جریمه ها و به حداقل رساندن آلایندگی خود، شیوه ها و راهکارهای زیادی را قبل و بعد از تولید به کار می گیرند و علاوه بر پسماندهای عادی خود که مرتبط با بخش اداری و پرسنلی است، در مورد پسماندهای صنعتی و ویژه خود نیز شیوه نامه ها و اقدامات جدی و مستمری را به کار می گیرند.
تولید نشدن پسماند، بر مدیریت پسماندهای تولیدی ارجحیت دارد
بسیاری از صنایع بزرگ کشور طی چند دهه اخیر، مدیریت پسماندهای خود را در قالب دستورعمل های قانونی و محیط زیستی اجرایی کرده اند و در همین زمینه هم اقداماتی پیشرو و قابل توجه داشته اند که مورد تایید و استقبال سازمان حفاظت از محیط زیست قرار گرفته است. نمونه این مجموعه ها هم پتروشیمی ها هستند که هر سال تعداد زیادی از آنها به عنوان صنعت سبز معرفی شده اند و همزمان حمایت از گونه های مختلف جانوری و گیاهی را همسو با مسؤولیت های محیط زیستی و اجتماعی خود در مناطق عملیاتی به عهده گرفته اند. بسیاری از مجموعه های پتروشیمی، متناسب با نوع عملکرد و شرایط جغرافیایی و پیرامونی خود به شکلی تخصصی و هدفمند، موضوعات زیست محیطی را در قالب مسؤولیت اجتماعی خود در بلندمدت و به عنوان هدف سازمانی در نظر گرفته اند و در این سال ها توانسته اند این رویکرد و نگاه مفید را گسترش دهند و حالا تعداد قـابل تــوجهی از اعضای خانواده بزرگ پتروشیمی، مسؤولیتی را به عهـده دارند. به عنوان نمونه، پتروشیمی جم اقدامی متفاوت در زمینه حمایت از گونه های دریایی اجرا و شروع به حفظ محیط زیست دریایی و پاکسازی سواحل نایبند کرده است. بر اساس تفاهم نامه ای که بین شرکت پتروشیمی جم و اداره کل محیط زیست استان بوشهر منعقد شده، پتروشیمی جم مشارکت داوطلبانه ای در فعالیت های اثربخش با محوریت محیط زیست و پاکسازی سواحل خلیج نایبند دارد. در این برنامه که از دو سال قبل شروع شده، تعدادی از کارگران به صورت هفتگی، سواحل ماسه ای خلیج نایبند را پاکسازی و پسماندهای جمع آوری شده را به «لندفیل» منتقل می کنند. در واقع پتروشیمی ها به عنوان یکی از صنایع فعال و پر کار در نقاط مختلف کشور، با استقرار سامانه مدیریت پسماند در میان مجموعه های خود، به سمت کاهش تولید پسماند، افزایش بازیافت و مدیریت اصولی پسماند حرکت کرده اند. در حال حاضر پتروشیمی ها داوطلبانه این اقدامات زیست محیطی مهم را انجام می دهند که نمونه آن، اجرای پروژه های کاهش انتشار گازهای گلخانه ای در شرکت های پتروشیمی است و می توان گفت که در پتروشیمی های کرمانشاه، رازی، مارون و شیراز در این زمینه دستاوردهای مطلوبی به دست آمده است، ضمن اینکه با استفاده از ظرفیت ۳۰۰ هزار تنی Landfill (محل دفن زباله ها) صنعتی احداث شده از سوی پتروشیمی بندرامام به عنوان نخستین محل دفن اصولی پسماند صنعتی کشور، تلاش می شود مدیریت پسماندهای تولید شده در این صنعت، به نحو احسن و با کمترین اثر سوء بر محیط زیست انجام شود. به هر روی، اهمیت موضوع مدیریت پسماندهای صنعتی، بیشتر به آن دلیل است که صنایع باید قبل از آنکه به دنبال مدیریت پسماندهای تولید شده باشند، کاهش و تولید نشدن پسماندهای خطرناک را دنبال و قبل از پروسه تولید، شیوه ها و روش های لازم برای تبدیل این مواد به موادی قابل مصرف را دوباره بررسی کنند. به عبارتی، لازم است که صنایع جدید، قبل از شروع پروسه های اجرایی و عملیاتی، مسیرها و منابعی که ممکن است در آنها پسماندهای پرخطر تولید شود را شناسایی کنند تا روش های مدیریت آنها هم مشخص باشد و پس از شروع تولید محصول، تازه بحث مدیریت پسماندهای تولیدی مطرح نشود.