نگاهي به کاربردهاي نفت در تاريخ پزشکي
درمـان هـای نفتی
كاربردهاي نفت و مشتقات نفتي در زمينه پزشكي و درماني از ديگر جنبه هاي كاربرد اين سيال ارزشمند در دوران باستان است. شواهد فراواني از كاربرد نفت در درمان زخم ها و رماتيسم وجود دارد. در عيلام از اواسط هزاره چهارم پيش از ميلاد از قير طبيعي براي درمان بسياري از امراض عفوني و رماتيسم استفاده مي شده است. اقدام به درمان و امور پزشكي از ديرباز در جوامع انساني رايج بوده و هر جامعه اي از امكانات طبيعي پيرامون خود براي درمان بيماري ها استفاده مي كردند. يكي از كهن ترين اشاراتي كه درباره استفاده از نفت در علم پزشكي و روزگار باستان وجود دارد و شناسايي شده، متون پزشكي آشوري است. در آشور، علماي علم لغت، فهرستي از نام هاي گياهان و مواد مرتب كرده اند، شايد تهيه اين فهرست براي آن بوده كه از آن در صناعت پزشكي استفاده كنند و بايد گفت از اين راه سهمي نيز در پيشرفت گياه شناسي داشته اند. بسياري از اين لغات به ميانجي گري زبان يوناني وارد زبان هاي اروپايي شده که از آن جمله مي توان به گل سرخ، نيشكر، گيلاس، آمونياك، نفت و كنجد اشاره کرد.
رازهاي سر به مهر شهر سوخته
كشف يك چشم مصنوعي از جنس قير طبيعي، يكي از نمونه كاربردهاي اين مشتق نفتي در زمينه پزشكي روزگار باستان است. نتيجه حفاري ها در گورستان شهر سوخته نشان داده که چشم چپ يكي از زنان به خاك سپرده شده در اين گورستان از جنس قير طبيعي بوده است. شهر سوخته رازهاي سر به مهر فراواني را در دل خود نهفته كه با حفاري هاي بيشتر، مطمئناً كشفيات فراواني را به همراه خواهند داشت. اين شهر از سال 1348 خورشيدي توسط پروفسور توچي نيز شواهدي از اكتشاف دارد. سپس دكتر امبرتو، رئيس و دكتر شراتو مارتيسيو، معاون هيات نيز از سوي مؤسسه ايتاليايي ايزمئو، چند سال در شهر سوخته حفاري كردند و قدمت اين محل را تا هزاره سوم پيش از ميلاد تخمين زدند و اين نشان مي دهد كه از ديرباز، آشنايي هايي با كاربردهاي پزشكي نفت و مشتقات آن وجود داشته است.
چشمه هاي نفتي
يكي ديگر از كاربردهايي كه براي نفت و مشتقات آن در علم پزشكي مي توانيم متصور باشيم، تأثير غيرمستقيم منابع و چشمه هاي نفتي در ايجاد چشمه هاي آب گرم است كه در مناطق مختلفي از ايران وجود دارد و شاهد استفاده پزشكي از اين چشمه هاي آب معدني واجد گوگرد در طول تاريخ بوده ايم. چشمه هاي دهلران شاهد ادعاي چنين كاربردي هستند. همان گونه كه مي دانيم. دهلران واجد چشمه هاي خودجوش نفت و همچنين چشمه هاي آب گرم در جوار يكديگر بوده و اين امر كاربرد غيرمستقيم نفت در پزشكي را تأييد مي كند.
ابوعلي سينا و نفت
شواهد فراواني از كاربرد مستقيم نفت در درمان رماتيسم وجود دارد. استعمال خارجي نفت روي عضو بيمار، نمونه اي است كه هم اكنون نيز توسط عطاران محلي و پزشكان سنتي در مناطق واجد چشمه هاي خودجوش نفت استفاده مي شود و به احتمال قريب به يقين ريشه هاي باستاني دارد. شيخ الرئيس ابن سينا نيز در کتاب قانون، جلد دوم مربوط به داروها به نفت، قير، دود، دود قير و زفت اشاره دارد. وي از قول ديسقوريدوس مي نويسد: «زفت كه آن را (اعزا) نيز ناميد ه اند، دو نوع است؛ يكي آبي و سياه و مايع كه از تيره قير است ». همچنين به نفت (= نفت) نيز اشاره کرده و مي نويسد: «نفت سفيد كه شناخته شده است. نفت سياه كه پالاييده قير بابلي و غيره است». در اين بخش از كتاب ابن سينا در مجموع 8 بار از نفت سياه، سفيد و كبود صحبت شده است. بديهي است آنچه در طول تاريخ رشد كرده و به روزگار ابن سينا رسيده، مراحل مختلفي از آزمون و تجربه را طي کرده است.
اتفاقي يا تصادفي
در طول تاريخ و حتي پيش از آن طي هزاران سال، اين تجربيات به دست آمده است و كسي نمي داند كه اين تجربه ها به چه نحو پيش آمده، آيا اتفاقي و تصادفي و يا الهامي بوده و يا آنكه انسان از موجودات ديگر يا از طبيعت آموخته است؟! اين تجارب از نسلي به نسل ديگر انتقال يافته و آنچه محقق است آن كه مردمان روزگار باستان، گياهان و مواد ديگر را امتحان و آزمايش کرده و ضرر و نفع آنها را سنجيده و آنها را مورد استعمال قرار مي داده اند. بدون شك آشنايي با خواص و فوايد نفت و مشتقات آن در اين زمينه نيز حاصل چنين امري بوده است. تصور كنيم پاي فردي رماتيسمي در چشمه نفت طبيعي فرو رفته و دردش التيام يافته! ديگري شايد به طور اتفاقي قطره نفتي روي لكه پوستي اش افتاده و برطرف شده و به اين ترتيب، انسان عصر باستان با كاربردهاي نفت و گاز آشنا شده است.
وازلين و نفت
مواد طبيعي كه به عنوان دارو كاربرد داشتند نيز يكي از بخش هاي دانسته هاي ايرانيان باستان بود ه است. در درمان بيماري هاي پوستي با نفت بايد بگوييم که اين كار به وسيله وازلين كه يك مشتق نفتي است، انجام مي شده و از اين مشتق نفتي است كه پس از خروج تمام بخارات حاصل از تصفيه، نفت به وجود مي آيد؛ ماده هاي خميري شكل كه تا امروز نيز خاصيت خود را در كاربردهاي جلدي حفظ کرده است. در توصيف اين ماده در فرهنگ معين مي خوانيم:«جسمي روغني شكل و چسبنده و بي رنگ كه در داروسازي براي تهيه مرهم ها به كار مي رود. روغن وازلين مايعي است بي رنگ كه بيشتر به نام پارافين مايع يا روغن پارافين مشهود است و در پزشكي براي رفع يبوست يكي دو قاشق از آن قبل از غذا تجويز مي شود.» در همين منبع درباره نفت خام مي خوانيم: «نفت خامي كه از چاه خارج مي شود، تقريباً قابل استفاده در صنعت نيست و فقط به مصرف ضدعفوني و معالجه برخي زخم هاي جلدي مي رسد.» اين امر نشان مي دهد كه كاربردهايي كه براي نفت و مشتقات آن در زمينه پزشكي متصوريم، تا چه حد اجرايي است.
بازگشت به شهر سوخته
در تمدن شهر سوخته از انجام عمل جراحي ياد كرد يم، آن هم روي جمجمه انسان نشانه هاي ديگري نيز از دندانپزشكي و ساير اموري كه به بي هوشي يا بي حسي نياز داشته اند، وجود دارد و مي توانيم اين احتمال را مطرح کنيم كه اين بيهوشي ها و بي حسي ها نيز با استفاده از مشتقات نفتي همچون اتر نفت و ساير مشتقات تأثيرگذار نفتي بر سيستم اعصاب صورت گرفته باشد. بديهي است كه تأييد چنين فرضيه اي در پرتو پژوهش ها و كشفيات احتمالي آينده خواهد بود، با اينكه از هوم و ترياك براي چنين منظوري استفاده مي شده است؛ اما استفاده از اين ماده نيز قابل بررسي است! در زمينه دندانپزشكي نيز شايد بتوانيم استفاده از مشتقات نفتي را قابل بررسي بدانيم. نشانه هايي از انجام دندانپزشكي از روزگار باستان در ايران وجود دارد. به طوري که وقتي چشمي را از جنس قير طبيعي در دست داريم، مي توانيم اين پيش بيني را داشته باشيم كه استفاده از توده قير در پر كردن دندان نيز كاربرد داشته باشد؛ چرا كه وقتي از قير طبيعي براي ساخت چشم استفاده شده، پس دور نخواهد بود كه در دندان پزشكي نيز بتوان براي پر كردن حفره دندان هاي معيوب از آن استفاده كرد.
جالب است بدانيد که در حال حاضر نيز در بين عشاير منطقه از قير براي پر كردن دندان استفاده مي شود.