نگاهي به رسم هاي رمضاني در ايران
آیین های روزه داری
هفته پيش به بخش هايي از آيين هاي زيباي ايرانيان در ماه رمضان اشاره کرديم؛ آيين هايي که با تلفيق هنرمندانه دين و فرهنگ، آداب و رسوم زيبايي را در ماه مهماني خداوند خلق کرده اند. رسومي که هر کدامشان حکايت گر مهمان نوازي، نوع دوستي و علاقه مندي به توحيد و خداپرستي را در تمام ايرانيان نمايان مي کند. چه ماهي براي نمايش بندگي و عبوديت خداوند بالاتر و بهتر از رمضان است. بخش دوم و پاياني آيين هاي روزه داري را با هم مي خوانيم.
استان مازندران
رسم سحر خیزی
هنوز آداب و رسومی چون سحری خوانی در مازندران وجود دارد. سحری خوانان با حرکت در کوچه پس کوچه های روستا، مردم را برای سحر بیدار می کنند و در قدیم، سحر خوانان با به راه افتادن در کوچه و محلات بانوای خوش، روزه داران را بیدار می کردند و می خواندند، «سحر شد بپا خیز هنگام نماز است» و همسایه ها نیز با این آواز دیگران را برای سحری بیدار می کردند. در قدیم به علت نبود امکانات مانند برق، روشنایی، دستگاه های رسانه ای و خستگی مردم به خاطر کار در شالیزار و فعالیت های کشاورزی ممکن بود که عده ای، سحر را خواب بمانند؛ بنابراین بعضی از مؤمنان با گرفتن حلب خالی در یکدست و چوب در دست دیگر با چوب روی حلب می کوبیدند و با فریاد «سحر برخیز»، «سحر برخیز که صبح صادق آمد»، مردم را برای خوردن سحر و روزه گرفتن از خواب، بیدار می کردند و اگر همسایه ای چراغ یا به گفته مازندرانی ها، لمپ پا (چراغ گردسوز) یا فانوس همسایه را خاموش می دید، بلافاصله بر در خانه می کوبیدند و او را از سحر، آگاه می کردند. در مناطق کوهستانی استان مازندران و در روستاهای دوردست شهرستان سوادکوه و کوه های دو هزار شهرستان تنکابن و منطقه بندپی شهرستان بابل و به ویژه در چهاردانگه و دودانگه و روستاهای اتو، لاجیم، ولوپی، پیر نعیم، امیرکلا، ولوکش، سی پی سوادکوه و روستاهای دیگر، سنت حسنه سحر خوانی همچنان ادامه دارد.
نذر حلوا
بسیاری از مردم مازندران برای برآورده شدن آرزوها و ارتباط معنوی باخدا سه روز مانده به ماه مبارک رمضان را روزه می گیرند. در مازندران افرادی که حاجتی داشته باشند، برای برآورده شدن آن نذر ختم انعام کرده و برای این کار از کسانی که در قرائت قرآن تبحر دارند، دعوت می کنند و هنگام خواندن قرآن مقداری نمک، چند قرص نان و چند ظرف آب در سینی بزرگی می گذارند و در مجلس قرار می دهند. نذر حلوا از دیگر نذورات مردم این منطقه است که در شب ۱۵ ماه مبارک رمضان هم زمان با میلاد امام حسن مجتبی(ع) زنان به عنوان نذر، قند، چای، خرما و زغال به مسجد می برند که این کار تا پایان ماه مبارک رمضان ادامه دارد. مازندرانی ها سحر را نمی خوابند، زیرا نماز نافله شب می خوانند و به ویژه مناجات حضرت امیر(ع) در مسجد امیر را به نام «مولا یا مولا» زمزمه می کنند.
استان قم
کلوخ اندازان
یکی از این آداب و رسوم قدیم قمی ها «کلوخ اندازون» است. طبق این رسم، در شب آخر ماه شعبان، مردم در جوی آب که کنار امامزاده شاه محمد قاسم(ع) وجود داشت و به «خندق» معروف بود، کلوخ هایی پرت می کردند و از خداوند برای روزی گسترده و کمک در ماه مبارک رمضان مدد می گرفتند.
پیشخوانی
در زمان های گذشته به این صورت ساختمان سازی نبود و معمولا از درشکه برای رفت و آمد استفاده می کردند. یکی از دلایل ایجاد گلدسته ها این بوده که چراغ هایی روی آن می گذاشتند تا کسانی که گم شده اند، راهشان را پیدا کنند. در ایام ماه مبارک رمضان کسانی که صدای بلندی داشتند، بالای همین گلدسته ها دعای سحر و اذان و مناجات می خواندند که در اصطلاح به آنها «پیشخوان» گفته می شد.
طبل زنی در سحری
در قدیم عده ای از مردم قم به صورت داوطلبانه برای بیدارکردن همسایه ها و اهالی محل طبل زنی می کردند. سحرخیزی در ایام ماه رمضان عادت زیبایی بود که همه اهالی خانواده با هم در آن شریک بودند و سحر تنها مختص افراد روزه دار نبود.
استان سمنان
شو خوانی
یکی از زیباترین آیین های معنوی در شاهرود و مجن، شوخوانی(شب خوانی) یا سحر خوانی است که متأسفانه امروز به دلیل ارتقای وسایل ارتباط جمعی و پیشرفت زندگی مدرن، کمرنگ شده است. شوخانی رسمی دیرین است که طی آن، مردم از ساعتی مانده به اذان صبح روی بام خانه ها و مساجد رفته و با صدای دل نشین شوخوانی یا سحر خوانی، مردم را بیدار می کنند. البته در اکثر نقاط شهرستان، شوخوان ها، با نواختن طبل و شیپور، شو خوانی خود را تکمیل می کردند و از ابیات و اشعار کهن و مذهبی برای بیدار کردن مردم بهره می بردند تا به این شکل ایام ماه رمضان، با دیگر ایام سال تفاوت داشته باشد. شو خوانی را همراه با طبل و شیپور زمانی انجام می دهند که همه برای تناول سحری بیدار شوند. روزگاری با روشن کردن آتش بر پشت بام ها و نوای اشعار مذهبی و طبل زدن، فرارسیدن زمان تناول سحری در ماه مبارک رمضان به مردم اعلام می کردند.
دوخت کیسه مراد
یکی دیگر از آیین های معنوی شاهرود، دوخت کیسه مراد هم زمان با روز بیست و هفتم ماه مبارک رمضان است. زنان شاهرودی در این روز و در فاصله بین نماز ظهر و عصر مساجد، کیسه ای کوچک را می دوزند و یک سکه به عنوان تبرک در آن قرار می دهند تا این کیسه مراد، برایشان ذخیره ای بابرکت در طول سال و در سفرهای زیارتی باشد. افرادی که حاجت آنها برآورده می شود، در سال بعد حتماً مقداری پارچه و نخ و سوزن می آورند و بین دیگر خانم های حاضر در نماز جماعت تقسیم می کنند. از سوی دیگر پرداخت زکات فطره به فقرای محله و همچنین توزیع خرما نذری هم زمان با نماز مغرب و عشا در مساجد از دیگر رسوم ماه رمضان است.
استان زنجان
سه مفهوم برای سه دهه
مردم زنجان روزه گرفتن در دهه اول ماه مبارک رمضان را«یوقوشا داشینان- چیخماق» (حرکت در سربالایی تند کوه با بار سنگ)، ده روز دوم این ماه را«یوقوشا کرپیجینن چیخماق» (بالارفتن از دامنه کوه با بار خشت) و روزه داری در دهه سوم این ایام پربرکت را «انیشه قاشماق سو ایچماق کیمیندی» (پایین آمدن از دامنه کوه مثل آب خوردن است) تعبیر می کنند.
ثواب کله گنجشکی
به اعتقاد مردم زنجان، در ماه مبارک رمضان اعضای بالغ خانواده ها از ثواب روزه های کله گنجشکی( به زبان محلی«طبقه اوروجی») کودکان و افراد نابالغ برخوردار می شوند. زنجانی ها معتقدند ثواب روزه های کله گنجشکی کودکان و افراد نابالغ به پدر و مادرها هم می رسد؛ به همین دلیل والدین، کودکان خود را به گرفتن روزه های نصفه روز تشویق می کنند و در مقابل هر روزه کله گنجشکی مبلغی را به عنوان جایزه به فرزند خود می دهند و در اصطلاح آن ثواب را می خرند.
عزاداری ماه رمضان
زنجانی ها در شب های قدر نیز همچون حالا که به پایتخت نشینان شور و شعور حسینی شهرت یافته اند در سوگ پدر بی نظیر سید و سالار شهیدان می نشستند و با برپایی آیین های ویژه و خاصی از قبیل دعا و نیایش، شرکت در محافل معنوی دعای جوشن کبیر، اقامه نماز هفت قل هواللهی، حضور درمساجد و تکایا و قرآن سرگرفتن، ۱۹، ۲۱ و ۲۳ ماه مبارک رمضان را عزاداری می کنند.
استان گیلان
شیرینی ۳۰۰ ساله
شاید نتوان خیلی دقیق درباره قدمت شیرینی «رشته خوشکار» نظر داد اما بر اساس اطلاعات موجود، این شیرینی با قدمتی ۳۰۰ ساله در منطقه گسکرات به ویژه بخش «طاهر گوراب» صومعه سرا طبخ می شود و بهترین رشته ریزان- اصطلاحی برای افرادی که رشته این شیرینی را آماده می کنند- در این منطقه وجود دارد و حتی در برخی خانواده ها رشته ریزی به عنوان شغل آبا و اجدادی درآمده است. ماه رمضان که شروع می شود نه تنها در منطقه طاهر گوراب که در تمام نقاط استان به ویژه شهر رشت بساط رشته خوشکار پزی علم می شود و بسته به کیفیت محصولی که ارائه می شود، هر مغازه مشتریان خاص خود را دارد. این شیرینی مخصوص سفره های افطار و بیشترین تولید آن هم در همین ایام است، اما نوع و کیفیت مواد تشکیل دهنده آن، تأثیر زیادی در استقبال مشتریان دارد. رشته خوشکار از دو محصول رشته و خوشکار تشکیل شده که معمولا به صورت پیوسته نام برده می شود. «رشته» همان ترکیب آرد و برنج و آب و شیر به تنهایی است که روی سینی مسی ریخته می شود و «خوشکار» به رشته میان پر می گویند. قدیم ترها برنج را خیس کرده و وقتی نرم شد، آن را آسیاب می کردند تا آرد برنج یکدستی به دست آید و همان آرد برنج را برای تهیه رشته مورد استفاده قرار می دادند اما امروزه بیشتر از آرد برنج آماده استفاده می کنند.
استان خراسان رضوی
محافل تفسیر قرآن
خراسانی ها اغلب در مساجد و تکایا و بسیاری از منازل جلسه های ختم قرآن برگزار می کنند، هر چند جلسه های ختم قرآن تنها به ماه رمضان اختصاص ندارد و در تمام ماه های سال برپا می شود، اما در ماه رمضان انگار صفا و جلوه ای دیگر دارد. مشهدی ها معتقدند قرائت قرآنی را که در ماه رمضان آغاز می کنند باید حتماً تا آخر ماه تمام کنند وگرنه مقروض می شوند و هر کس در جزء آخر قرآن نوبتش به سوره توحید رسید، به سایر شرکت کنندگان در دوره قرآن شیرینی می دهد.
نوای نقاره زنی
در روزگاران قبل، نه تنها در خراسان رضوی بلکه در بسیاری از نقاط ایران، برای بیدار شدن در سحرهای ماه رمضان و تشخیص وقت سحر از وسایل و روش های گوناگون از جمله ستارگان، بانگ خروس، صدای نقاره، طبل و شیپور، توپ در کردن استفاده می کردند که غیر از این موارد کوبیدن به دیوار همسایه و پخش صدای مناجات از گلدسته های مساجد از دیگر روش های بیدار شدن در سحر بود. اگرچه امروز از وسایل الکترونیکی برای بیدار شدن در سحرگاه استفاده می شود، اما آنچه سالیان درازی است با اهالی خطه خورشید همراه و مهمان لحظات سحر آنهاست، نوای جان افزای نقاره زنی حرم رضوی است و هنوز هم جسم و جان زائران و مجاوران را جلا می دهد.
شله مشهدی
بازار طبخ شله مشهدی، شله زرد، آش رشته، سوپ و پخش آن بین اهالی محل و نیازمندان در ماه مبارک رمضان در خراسان رضوی داغ است، در این میان اما شاید شله مشهدی برای مردم درسایر نقاط ایران جذاب تر باشد. شله مشهدی، غذای معروف مشهدی هاست که سایر مردم ایران نیز کم و بیش با آن آشنا هستند و در ایامی همچون ماه رمضان پای ثابت برخی سفره هاست و بیشتر برای وعده افطار مورد استفاده روزه داران قرار می گیرد، زیرا مردم معتقدند شله غذایی سنگین بوده و سبب تشنگی روزه دار در طول روز می شود.
شب خوانی
در سال های گذشته به دلیل نبود وسایل نوین ارتباطی همانند تلوزیون و رادیو، مردم از شب خوانی برای بیدار کردن یکدیگر در سحر استفاده می کردند؛ به این ترتیب که با مشت کوبیدن به دیوار همسایه و درآوردن صدای طبل، دهل و صدای ظروف یکدیگر را مطلع می کردند. در شب خوانی ها، همسایه ای که زودتر بیدار می شد، همسایه های دیگر را نیز بیدار می کرد، برخی ها نیز با صدای خروس بیدار می شدند و اصطلاحا «خروس خوان» از خواب بر می خواستند و با روشن شدن چراغ ها که نشانه بیدار شدن روزه داران بود، دیگر طبلی زده نمی شد.