شناسايی اسناد اطلاعات فنی چاه شماره یک مسجدسلیمان
اسناد مربوط به اطلاعات فني چاه شماره يک مسجدسليمان، نخستين چاه نفتي خاورميانه، در بازديد كارشناسان موزه هاي نفت از اداره كل حفاري مناطق نفت خيز جنوب شناسايي شد.
اين اسناد كه بيش از 200 برگ را شامل مي شود، در پي ماموريت كارشناسان موزه هاي نفت به شركت ملي مناطق نفت خيز جنوب و بررسي اسناد واحد آموزش اداره كل حفاري اين شركت، مورد شناسايي قرار گرفت.
اين اسناد به زبان انگليسي است و در جلد چوبي صحافي شده و توليد آن به سال 1925 ميلادي (1305 خورشيدي) بازمي گردد.
علي سوري، رييس مرکز اسناد صنعت نفت با تاكيد بر اهميت تاريخي اين اسناد مي گويد: در مورد چاه شماره يك مسجد سليمان، از لحظه رسيدن به نفت، گزارش هاي مختلفي وجود دارد، اما اسنادي با اين حجم كه حاوي اطلاعات فني باشند، براي نخستين بار است كه كشف مي شود.
به گفته وي اين اسناد كه در نوع خود منحصر به فرد بوده و واجد ارزش تاريخي هستند، در فضاي باز و بدون برخورداري از استانداردهاي حفاظتي لازم نگهداري مي شدند. از اين رو در معرض آسيب هاي محيطي قرار داشته و برخي از برگ ها، دچار خوردگي و پارگي لبه ها شده است.
به گفته سوري، اين سند آرشيوي، پس از انتقال به مركز اسناد نفت، در مخازن ويژه و با دماي ثابت 18 تا 22 درجه سانتي گراد، رطوبت کم، نور مناسب، محيط فاقد ريزگرد، قارچ، کپک و سترون شده و با حفاظت فيزکي خاص نگهداري خواهند شد تا از هر گونه گزند و حادثه احتمالي درامان باشند.
گنجينه اي از اسناد تاريخي نفت
علي الله جاني- اسناد و مدارك گردآوري شده از مسجدسليمان در مرکز اسناد موزه هاي نفت، علاوه بر اسناد مربوط به اكتشاف نفت در خاستگاه نفت ايران، اسنادي از شركاي شركت نفت ايران و انگليس، يعني شرکت هاي نفت عراق، کويت و برمه را نيز شامل مي شود.
آرشيو اسناد مسجدسليمان در مركز اسناد موزه هاي صنعت نفت، از 1038 پرونده تشكيل مي شود که حدود 95 درصد آنها به زبان انگليسي و بقيه به زبان فارسي است. تاريخ اين اسناد نيز دوره زماني 1908 ميلادي تا اوايل دهه 1980 ميلادي را دربرمي گيرد.
نماي کلي آرشيو مسجد سليمان
در مرکز اسناد صنعت نفت ايران، گنجينه هاي متعددي وجود دارد که هريک از آنها به نام منشاء توليد و يا منشاء نگهداري آن اسناد شناخته مي شوند. يکي از قديمي ترين و مهم ترين اين گنجينه ها، آرشيو اسناد مسجدسليمان است. اين اسناد، باقي مانده تعداد زيادي از اسناد مربوط به مکاتبات اکتشاف و حفاري مسجدسليمان است که طي زمان مفقود يا امحا شده است.
آنچه باقيمانده و پس از رايزني هاي فراوان، به مرکز اسناد رسيده است، 1038 پرونده است که حدود 95 درصد آن به زبان انگليسي و بقيه به زبان فارسي است. تاريخ اين اسناد به طور متناوب از سال 1908 ميلادي آغاز و تا اوايل دهه 1980 ميلادي ادامه مي يابد. بيشترين حجم اسناد به بازه زماني دهه 1930 تا اوايل دهه 1970 ميلادي تعلق دارد و اغلب آنها را اسناد فني و مهندسي و نزديک به 20 درصد را بروشورها و کاتالوگ ها تشکيل مي دهند.
اين مجموعه به دليل قدمت و شرايط نامناسب نگهداري، در درجه اول به ارزشيابي فني و سپس به مرمت و ديجيتال سازي نياز دارد؛ البته اسناد مهم، هم اينک در حال مرمت و ديجيتال سازي است و اميد مي رود که تا پايان سال 1397 بخش عمده اي از اسناد مهم، مرمت و ديجيتال سازي شود تا براي سرويس دهي به پژوهشگران اين حوزه آماده شود. در زير به معرفي برخي از مهم ترين اسناد موجود در اين گنجينه خواهيم پرداخت.
اسناد اکتشاف و حفاري در مسجد سليمان (ميدان نفتون)
در سال 1901 ميلادي و با وساطت «آنتوان کتابچي خان» تبعه گرجي الاصل ايراني، قراردادي بين دربار ايران و شخصي به نام ويليام ناکس دارسي در تهران امضا شد. به موجب اين قرارداد که مظفرالدين شاه آن را امضا کرد، اکتشاف و بهره برداري از نفت ايران به مدت 60 سال به دارسي واگذار شد.
دارسي بلافاصله با مشارکت شرکت انگليسي نفت برمه، شرکت نفت انگليس و ايران را تاسيس كرد كه به موجب قرارداد، 16 درصد از منافع حاصل از درآمد شرکت تازه تاسيس به دولت ايران تعلق مي گرفت.
پس از تاسيس شرکت و استقرار امکانات فني در ايران، مهندسان شرکت در بخش هاي غربي و جنوب غربي ايران شروع به اکتشاف و حفاري کردند. آنها ابتدا در سال 1902 چاه شماره يک را در منطقه چياسرخ حفر کردند که نتايج حاصل از آن نااميد کننده بود. سال بعد چاه شماره دو را حفر کردند که به شناسايي يك ميدان نفتي منجر شد، اما ميزان آن، اقتصادي نبود.
دارسي در کمال نااميدي، متوجه منطقه ماماتين در نزديکي رامهرمز شد و پس از مدتي، امکانات حفاري را به مسجدسليمان و منطقه معروف به نفتون منتقل کرد. پس از 7 سال مطالعات زمين شناسي، اکتشاف و حفاري، در نهايت در هفته بيستم از عمليات حفاري و در تاريخ سه شنبه 26 مه 1908 ميلادي، مته حفاري به لايه اي بزرگ از نفت برخورد و نفت با فشار زياد به بيرون فوران كرد و اولين ميدان نفتي قابل استحصال خاورميانه کشف شد.
پس از آن، حفاري تا چند هفته ادامه داشت؛ اما تا قبل از پايان سال متوقف شد و تا سال 1917 ميلادي، همچنان متوقف ماند. علت اين توقف 9 ساله حفاري در مسجدسليمان را مي توان به دو عامل مربوط دانست: در وهله نخست، لزوم ساختن پالايشگاه و ايجاد خط لوله و تلمبه خانه نفت از مسجدسليمان به پالايشگاه بود که بهترين نقطه براي آن، در جزيره آبادان قرار داشت.
عمليات ساخت پالايشگاه، خط لوله و تلمبه خانه طي پنج سال به پايان رسيد و اولين محموله صادراتي نفت ايران از پالايشگاه آبادان در سال 1913 از مسير اروندرود و خليج فارس صادر شد.
دومين عامل نيز، شروع جنگ جهاني اول در اروپا و سرايت کردن آن به ايران بود. مدتي پس از شروع جنگ، ايران محل درگيري نيروهاي متخاصم شد و کماندوهاي ارتش آلمان با همدستي برخي عشاير ايران از جمله قشقايي ها و تنگستاني ها به خطوط لوله و تاسيسات شرکت حمله و ضمن قطع خط لوله انتقال نفت از مسجدسليمان به پالايشگاه آبادان، خسارات هنگفتي را متوجه شرکت و دولت ايران کردند و عمليات استخراج، توليد و فروش نفت را تا سال 1917 که نيروهاي بريتانيايي موفق به برقراري امنيت در آن مناطق شدند، متوقف ساختند. اسناد فني حفاري در مسجدسليمان از سال 1908 ميلادي به بعد، در آرشيو مرکز اسناد صنعت نفت نگهداري مي شود.
اسناد شرکت نفت عراق
در اوايل قرن 20 در دوره سلطنت عبدالحميد دوم خليفه عثماني، شرکت راه آهن دولتي آلمان و دوويچه بانک، پروژه عظيم خط آهن برلين تا جده را در دست اجرا داشتند. اين خط آهن از عراق عبور مي کرد که در آن سال ها جزو امپراتوري عثماني بود.
مهندسان آلماني که در منطقه کرکوک مطالعات زمين شناسي انجام مي دادند، متوجه وجود نفت در اين منطقه شدند. اين خبر به سلطان عثماني رسيد و او «گالوست گلبنگيان» دلال ارمني را مامور بررسي موضوع کرد. گلبنگيان موفق شد شرکتي به نام «شرکت نفت ترکيه» را تاسيس کند.
اين شرکت پس از استقلال عراق از امپراتوري عثماني به «شرکت نفت عراق» تغيير نام داد. 50 درصد سهام اين شرکت، متعلق به شرکت نفت انگليس و ايران و مابقي به دوويچه بانک آلمان، شرکت شل و شخص گلبنگيان تعلق داشت. اين شرکت در دو منطقه عمده در عراق موفق به اکتشاف نفت در مقادير اقتصادي شد. يکي در شمال عراق در کرکوک و ديگري در شرق اين کشور در مناطق چياسرخ، نفت خانه و نفت شاه که با ايران مشترک است.
خط لوله موصل به حيفا در ساحل مديترانه (1938 ميلادي)
پس از اکتشاف نفت در کرکوک، شرکت نفت انگليس و ايران و شرکا، يک شاه لوله از کرکوک به سمت مديترانه کشيدند که در نوع خود از نظر فني بي نظير بود. اين شاه لوله با عبور از رودهاي فرات و دجله به حديثه مي رسيد و در حديثه به دو شعبه تقسيم و يکي از راه شمال وارد خاک سوريه مي شد.
اين خط لوله در ادامه به بندر تريپولي لبنان در ساحل مديترانه مي رسيد. شعبه دوم از راه جنوب وارد اردن مي شد و به بندر و پالايشگاه نفت حيفا در فلسطين مي رفت. اين خطوط لوله در 15 ژانويه 1935 ميلادي با حضور ملک غازي، پادشاه عراق و سر فرانسيس همفريز، سفير بريتانيا در آن کشور افتتاح شد.در مجموع 12 ايستگاه تلمبه خانه در اين خطوط تعبيه شد سالانه نزديک به چهار ميليون تن نفت از کرکوک به اروپا از راه مديترانه صادر مي شد. اين خطوط لوله، بسيار مهم و راهبردي بودند و طي جنگ دوم جهاني، مايحتاج نيروهاي انگليسي و آمريکايي را تامين مي کردند.
در سال 1948 و با شروع منازعات اعراب و اسراييل و تاسيس کشور يهودي در اراضي فلسطين، عراق صادرات نفت از طريق خط لوله جنوبي را براي هميشه متوقف کرد. خط لوله شمالي هم پس از جنگ دوم و تغييرات ژئوپليتيکي در منطقه با کمي انحراف از لبنان وارد طرطوس سوريه شد. در سال 1952 خط شمالي بازسازي و اين بار به جاي طرطوس، به بندر بانياس ختم مي شد.
اسناد هواشناسي مناطقي که اين خطوط لوله از آنها عبور مي کند، به اضافه نقشه هاي هواشناسي، بندر آبادان و مناطق شمالي خليج فارس تا درياي مديترانه با جزييات کامل مانند ميزان بارندگي، وزش باد، درجه دما و... در زمره اسناد گنجينه مسجدسليمان قرار دارد که در نوع خود بسيار حائز اهميت است.
بخش ديگري از اسناد شرکت نفت عراق که در آرشيو مسجد سليمان نگهداري مي شود، گزارشات و مکاتبات فني و اداري شرکت نفت خانقين است که زير مجموعه شرکت نفت عراق بود.
اهدای يادگارهای مدرسِ «آرتيزن اِسكول» به موزه نفت
كريم زماني خاني، مدرس پيشكسوت كه از سال 40 تا 75 در بخش هاي مختلف صنعت نفت، از جمله بخش هاي آموزشي به تدريس زبان فني و ترجمه اشتغال داشت، يادگارهاي خود را به موزه نفت اهدا كرد.
زماني خاني كه تدريس در شركت ملي نفت را با آموزشگاه كارآموزان آبادان (آرتيزن اسكول) در سال 40 خورشيدي آغاز كرد. با مراجعه به دفتر موزه هاي نفت، اسناد و خاطراتي را از دوران كاري خود در اختيار دست دركاران اين موزه قرارداد.
اين مدرس و مترجم باسابقه نفت، با ابراز خوشحالي از گشايش موزه آموزشگاه حرفه اي آبادان (موزه كارآموزان) گفت: افتخار دارم كه در اوايل دهه 50 به مدت چهار سال جزو يكي از معلمان اين آموزشگاه بودم و برخورد لازم مي دانم با ارائه اطلاعات، خاطرات و اسنادي كه دارم، در پيشبرد و غناي اين اقدام مفيد شركت داشته باشم.
زماني خاني با اشاره به سابقه 85 ساله آموزشگاه حرفه اي آبادان در امر آموزش در صنعت نفت، افزود: اين آموزشگاه به پيشبرد اهداف فني و عملياتي صنعت نفت كمك زيادي كرد و اثربخش بودن آموزش هاي آن وقتي آشكار مي شود كه مي بينيم بسياري از نيروهاي كليدي واحدهاي صنعت نفت و تاسيسات نفتي، از كارآموزان آموزشگاه حرفه اي آبادان بودند. به گفته او، آموزشگاه حرفه اي آبادان كه در سال هاي اوليه فعاليت ترينينگ اسكول (Training School) و پس از چند سال آرتيزن اسكول (Artisan School) ناميده مي شد، هر سال 50 داوطلب 14 تا 16 ساله و داراي مدرك ششم ابتدايي را پس از آزمون ورودي، مصاحبه و معاينات پزشكي، براي يك دوره پنج ساله پذيرش مي كرد.
كريم زماني خاني متولد سال 17 است. او در سال 37 همكاري خود را با نفت آغاز به كار كرد و سال 75 با سمت رييس آموزش منطقه گچساران بازنشسته شد. همچنين از جمله استادان تدريس زبان فني در نفت بوده كه در پالايشگاه آبادان، اداره آموزش اهواز، شركت نفت مناطق مركزي در تهران و پتروشيمي هاي اصفهان و تهران تدريس مي کرده و در بسياري از جلسات و نشست ها، وظيفه ترجمه همزمان را به عهده داشته است.
يك جلد كتابچه قديمي «طرح هاي آموزشي شركت نفت انگليس و ايران» به زبان انگليسي به تاريخ اول ماه مي 1951 ميلادي (1330 خورشيدي)، تعدادي از نشريات تخصصي نفت به زبان انگليسي، تعدادي عكس قديمي از دوران خدمت و كارآموزان و مدرسان آموزشگاه فني و حرفه اي آبادان و نسخه هاي قديمي از نشريات مشعل و زندگي نو از جمله آثار اهدا شده از سوي اين پيشكسوت نفتي به موزه هاي نفت است.
برگزاری نخستین کارگاه آموزشی ساخت صنایع دستی با دور ریختنی های فلزی
نخستين کارگاه آموزشي «ساخت صنايع دستي با دور ريختني هاي فلزي» 7 اسفند در موزه کارآموزان صنعت نفت آبادان برگزار شد.
مدير موزه کارآموزان صنعت نفت آبادان با اشاره به برگزاري اين کارگاه و استقبال شرکت کنندگان از آن گفت: اين مجموعه به عنوان موزه تخصصي آموزش و نخستين موزه بزرگ صنعتي ايران به منظور انجام وظيفه فرهنگي خود در شهر آبادان تلاش دارد، رابطه اي ميان مردم، آموزش و موزه برقرار کند.
امين زاده درويش، نخستين طرح برنامه ريزي شده براي فعاليت هاي آموزشي در اين موزه را برگزاري سلسله کارگاه هاي کوتاه مدت براي هنرمندان صنايع دستي شهر آبادان به صورت رايگان عنوان کرد و گفت: برگزاري سلسله کارگاه هاي آموزشي به مردم آبادان کمک مي کند تا پس از آشنايي با هنرهاي گوناگون، در صورت علاقه مندي به يادگيري، آن هنر را ادامه دهند.
به گفته مدير موزه کارآموزان صنعت نفت آبادان، «فلزکاري»، پايه اي ترين آموزش مدرسه فني و حرفه اي کارآموزان صنعت نفت در زمان حيات بوده است، به همين دليل نخستين کارگاه آموزشي که در اين موزه در نظر گرفته شد، عنوان «ساخت صنايع دستي با دورريختني هاي فلزي» را به خود اختصاص داد.
وي با اشاره به مخاطرات زيست محيطي و ضررهاي هنگفت اقتصادي دورريزهاي فلزي گفت: در صنعت شهري چون آبادان، فلز يکي از آشناترين عناصري است که مردم با آن سروکار دارند، به همين دليل در اين کارگاه سعي شد با بهره مندي از حضور هنرمنداني چون حميد عسکريان و استاد ناصري، کاربردهاي مختلف دورريزهاي فلزي به عنوان يک شيء ارزشمند آموزش داده شود.
زاده دوريش گفت: شرکت کنندگان در اين کارگاه با تقويت قدرت تجسم خود آموزش ديدند تا شکل و پيکره تازه اي به يک دورريز فلزي دميده و به چشم ديگري به آن نگاه کنند.