حفاظت از محیط زیست اولویت شرکت های نفتی در جزیره خارگ
آهوان زیرنور مشعل
مرجان طباطبايي- اين قاب در سفر به جزيره خارگ به آساني قصه نفت را در ذهن تان کمرنگ مي کند، آسماني آبي با ابرهاي پراکنده، صخره هاي مرجاني مملو از کُنار وحشي، تصوير فلرهاي نفت در پس زمينه و آهواني که گستره حياتشان بخش اعظمي از جزيره خارگ است. داستان آهوان جزيره خارگ بسيار شنيدني و جذاب است؛ جمعيتي نزديک به هزار راس در نقطه اي بکر از خليج فارس که حتي تماشاي آن به آرزويي براي بسياري از مردم عادي بدل شده است. محل اسکان اين آهوان چند نقطه مشخص است، يکي از اين نقاط جايي است در حوالي امامزاده ميرمحمد، به فاصله کمي از بخش صنعتي که با گذر از جاده اي خاکي به آنجا مي رسيم و غافل از زندگي پرهياهوي انساني، حيات وحش را نظاره مي کنيم. دو آهو وسط جاده خاکي شاخ به شاخ شده اند. تعدادي ديگر هم اطراف درخت ليل، درخت بومي جزيره در حال چرا هستند. اگر بخواهيم به شکل زندگي شان پي ببريم، بايد از همان دور به تماشا بنشينيم. نزديک شدن همانا و ترس و فرارهمانا که اين نشانه خوبي است؛ زيرا اين حيوان ظريف، وسيله اي دفاعي غير از فرار کردن ندارد و همين مشخصه بارز براي ادامه حيات اين جانور، واجب است.
داستان حضور آهوان در جزيره خارگ برمي گردد به حاجت روايي يکي از خوانين منطقه گناوه از امامزاده ميرمحمد حنفيه که جزيره خارگ، بخشي از املاک او به شمار مي آمده، نذري که ادا و با آوردن دو راس آهو، سفر پرفراز و نشيب آهوان در جزيره خارگ و هم زيستي آنها با پرندگان دريايي و البته کلاغ هاي هندي مزاحم- که روايت شده از سوي انگليسي ها به اينجا وارد شده اند تا جمعيت مارها را کنترل کنند- آغاز مي شود. اگر گذرتان به جزيره افتاد و هواي زيارت داشتيد، حتما در حوالي اين امامزاده با جمعيت زياد آهوان مواجه مي شويد؛ آهواني که گاه در ميان مخازن نفت و پتروشيمي گم مي شوند و گاه به سمت آبي خليج فارس خيز برمي دارند. با شروع داستان نفت در جزيره خارگ و حضور و استقرار پيمانکاران نفتي، اسکله سازي و مخزن سازي رونق گرفت و خارگ در مسير صنعتي شدن گام برداشت. خيابان ها به گوشه و کنار خارگ رسيدند، مردم محلي رفته رفته از صيد مرواريد و تجارت دريايي دست کشيدند و به استخدام شرکت هاي نفتي درآمدند، سنت جاي خود را به مدرنيته بخشيد. حضورانگليسي ها و کارشناسان ايراني ساکن در کلانشهر در کنار مردم بومي جزيره خارگ و تنوع فرهنگي به وجود آمده، باعث شد شيوه زندگي مردم سمت و سويي ديگر بگيرد و حالا ديگر جزيره خارگ، جزيره صنعتي است و بانيان اين صنعت در زيستي دوطرفه، مسير تعامل و خدمات رساني را به اهالي بومي و ساکنان جزيره در پيش مي گيرند. يکي از اين خدمات، نياز به حفاظت از محيط زيست خارگ، بويژه آهوان است که اين امر با حمايت شرکت هاي نفتي از جمله شرکت پايانه هاي نفتي ايران، شرکت نفت فلات قاره ايران، شرکت پتروشيمي خارگ و ... دنبال مي شود و در اين مسير قرار است، طرح برند سازي آهوان خارگ هم عملياتي شود. محمد نوروزي فرد، مدير عمليات عمومي شرکت پايانه هاي نفتي ايران به «مشعل» مي گويد: برنامه شرکت ازابتدا حفاظت و نگهداري از آهوان بوده و اين رويه تداوم خواهد داشت. او در اين زمينه به اقدام هايي نظير تامين آب، حمل علوفه، ساخت سازمان اداره محيط زيست و... اشاره مي کند.
نوروزي فرد مي گويد: حراست عمليات عمومي شرکت پايانه هاي نفتي ايران نيز به شکل مداوم، کار رصد آهوان را انجام مي دهد و حامي و ياري رسان محيط زيست است.
مرتضي مخلوعي، مسؤول اداره حفاظت محيط زيست جزيره خارگ که ما را در بازديد از محل اسکان آهوان در جزيره همراهي مي کند، مي گويد: قبل از استقرار سازمان محيط زيست در جزيره، شرکت پايانه هاي نفتي، متولي حفاظت و حراست از آهوان بود و بعد از آن در راستاي همکاري هاي فيمابين، بحث انتقال علوفه، تردد، سرشماري و... همکاري مستمر در حال انجام است.
او به تشريح جزيياتي بيشتر از تاريخچه آهوان خارگ مي پردازد و مي گويد: طبق روايت مردم بومي، از سال 1310 يکي از خوانين منطقه گناوه که بخشي از جزيره خارگ از املاک او بوده، يک جفت آهو به اين جزيره آورده و نذر امامزاده ميرمحمد مي کند. فردي که فرزندش بيمار بوده و نذر مي کند در صورت شفا، يک جفت از اين آهوان را که در اطراف گناوه زياد بوده، در اينجا رها کند. مردم اعتقاد خاصي به اين امامزاده دارند، بنابراين شکاري از طرف مردم انجام نمي شود و جمعيت آنها افزايش مي يابد. از سال 56 هم خارگ با عنوان پناهگاه حيات وحش تحت حفاظت شکارباني آن دوره و بعدها سازمان حفاظت محيط زيست قرار مي گيرد.
به گفته او، تا قبل از سال 80 همه امور مربوط به آهوان را شرکت هاي مختلف نفت عهده دار بودند و اکنون نيز اين روند با همکاري آنها ادامه دارد. مثلا علوفه آهوان به شکل رايگان از سوي شرکت پايانه هاي نفتي ايران از بوشهر به خارگ انتقال مي يابد يا شرکت هاي نفت فلات قاره در استقرار آبشخورهاي آهوان و اقدامات پزشکي آنها همکاري دارد.
سرشماري آهوان
از يک جفت آهو که در سال 1310 وارد خارگ شد، به دليل اعتقاد مردم و ساکنان جزيره به امامزاده ميرمحمد که مي گفتند اينها نذر آن است، جمعيت آهوان رو به افزايش گذاشت. مسؤول محيط زيست مي گويد: در آن ايام، جمعيت خارگ و جامعه کارگري هم کم بوده و جمعيت آهوان در مقاطعي از جمله سال هاي 54 و 55 بيش از 1200 راس هم عنوان شده است. بعد از اينکه خارگ جزو پناهگاه حيات وحش محيط زيست قرار گرفت، کار سرشماري نيز انجام شد که تا سال 84 جمعيتي که سال قبل از آن سرشماري شده، تعداد آهوان 1100 راس بوده است. او درباره روند سرشماري آهوان اشاره مي کند: سه منطقه در خارگ وجود دارد که بالاترين جمعيت آهوان را دارد. اين مناطق شامل منطقه امامزاده، بابا پيرمرد و پايين دست شرکت نفت فلات قاره مي شود که محل تجمع آهوان است و در اين نقاط آنها را سرشماري مي کنيم. خانواده آهوان در گله سه تا هشت تايي زندگي مي کنند.
ماجراي بيماري چه بود؟
با اين حال زندگي آهوان در جزيره خارگ فرازونشيب فراوان داشته و صحنه تلخ آن به سال 84 بازمي گردد که در ميانشان بيماري پوستي با عنوان «جرب» رايج شد. علت اين بيماري ناشي از همزيستي مشترک بزها و آهوان بود. به گفته مخلوعي، اهالي بومي جزيره خارگ تا آن مقطع تعداد زيادي بز داشتند، از اين رو آهوان با بزها در رفت و آمد بودند که منجر به بيماري جرب مي شود و يکباره جمعيت آهوان کاهش شديد مي يابد و از 1100 راس به زير 80 راس مي رسد.
از او درباره چگونگي تشخيص و مواجهه با اين بيماري آهوان که مي پرسم، روايت دردناکي را بيان مي کند: همکاران ما يک روز صبح وقتي در حال پايش منطقه بودند، يکباره با گله 20 تايي از آهوان تلمبار شده روي هم که از بين رفتند، مواجه مي شوند، چون در فصل زمستان بوده، شب باران زده و صبح مي بينند که آب آهوان را با خود آورده و خيلي بي جان شده اند.
بيماري «جرب» واگيردار است و با توجه به اينکه جزيره خارگ محيط بسته اي است و همه با هم در ارتباط هستند، اگر بيماري شايع شود، جمعيت يکباره کاهش مي يابد، مثل سرنوشتي که آهوان به آن مبتلا شدند.
مسؤول اداره محيط زيست خارگ يادآوري مي کند: «با همکاري مناسب شرکت هاي نفتي مستقر در منطقه خارگ و بخشداري و ديگر ارگان هاي دولتي، تيم دامپزشکي مستقر شد و با ايجاد قرنطينه، تعدادي از آهوان درمان شدند. پس از آن ديگر در آهوان خارگ بيماري خاصي مشاهده نشد و اکنون سالم هستند.»در اين ميان، بزهاي منطقه هم ناگزير به وداع با جزيره خارگ شدند و اداره کل محيط زيست استان بوشهر با همکاري اداره عمليات عمومي خارگ، بسرعت اقدام به خريداري و خروج بزهاي بوميان کرد. طبق توضيح مخلوعي، از آن پس ورود هرگونه دام به جزيره خارگ ممنوع است. پس از سال 84 که تعداد آهوان به زير 80 راس رسيد، دوباره جمعيت آنها رو به افزايش گذاشت.
از آن پس براساس تفاهمنامه اي با دامپزشکان، ماهانه معاينات دوره اي آهوان به شکل مستمر انجام مي شود. افزون بر آن در آبشخورهاي تعبيه شده براي آهوان، مواد ضدعفوني کننده در سرمنشا آب ريخته و وارد قنات ها، حوضچه ها و... مي شود.
ميانگين عمر آهوان
آهو به طور طبيعي 12 تا 17 سال در طبيعت عمر مي کند. در خارگ به دليل اينکه زاد و ولد و جفتگيري آنها درون خانوادگي شده است، گاه ژن هاي بد در حال غالب شدن است و ممکن است مشکلاتي مثل کوتولگي ومنگولي داشته باشند. مخلوعي اشاره مي کند: در ساير مناطق دشمن طبيعي آهوان پلنگ، يوزپلنگ، شير و... است. بنابراين وقتي آن جمعيت پير مي شوند، از گله عقب مي افتند و شکار شير و ببر مي شوند؛ اما در اين جزيره چون هيچ دشمن طبيعي ندارند، بنابراين وقتي سن 10 سال به بالا را پشت سر مي گذرانند، جمعيت خودش را کنترل مي کند و آهوان پير به مرگ طبيعي مي ميرند، کور مي شوند و ...
تصادفات جاده اي بالاترين تلفات
بالاترين دليل مرگ و مير آهوان ناشي از تصادفات جاده اي است؛ آماري بالغ بر 400 راس از ابتداي سال 91 تا پايان سال 96 که محيط زيست آن را ناشي از تصادفات و مرگ آهوان ثبت کرده و اشاره دارد، ميزان تلفات بيش از آن است، آهواني که به دليل ظرافت زياد، در صورت تصادف براثر کوچکترين ضربه از بين مي روند.از مخلوعي درباره گشت زني هاي بيشتر براي جلوگيري از تصادفات يا نصب تابلوهايي براي حفظ آهوان که مي پرسم، مي گويد: در اينکه تعداد نيروي ما کم است، شکي نيست؛ اما در خارگ اهالي بومي و مردم، شرکت ها نيروهاي حفاظتي و حراستي همکاري مناسبي با ما دارند. گاه هم راننده تصادف کرده و اطلاع نداده؛ ولي سايرين خبر داده اند. ما با اندک نيروي در اختيار، سعي کرديم منطقه را پايش کنيم و گشت زني مستمر داشته باشيم؛ اما مناطق کور در خارگ زياد است و ممکن است با چهار نيرو نتوانيم همه مناطق را پوشش دهيم؛ ولي قطعا کم کاري صورت نگرفته است.
کنترل جمعيت آهوان
براساس سرشماري امسال تابستان، بالغ بر 800 راس آهو در جزيره خارگ وجود دارد. با اين حال ظرفيت اکولوژيکي خارگ با توجه به گسترش صنايع، جاده کشي و... در حدود 300 تا 400 راس است و مازاد جمعيت بايد از منطقه خارج شود.
مسؤول محيط زيست توضيح مي دهد: اولويت سازمان براي واگذاري آهوان مازاد جزيره با استان بوشهر و همچنين کساني است که پروانه پرورش خصوصي دريافت کردند که البته اين واگذاري به شکل اماني انجام مي شود و اگر تکثير کند، به نگهدارنده اختصاص مي يابد؛ اما اصل آن براي سازمان است. اگر قصوري در نگهداري آهوها صورت گيرد و به تلفاتي منجر شود، بايد ثابت کنند به مرگ طبيعي بوده است.
طرح مطالعاتي آهوان خارگ
طرح مطالعاتي ژنتيک آهوان قرار است از سوي دانشگاه گرگان انجام شود. در پنج استان جنوبي کشور بوشهر، خوزستان، کهگيلويه، فارس و هرمزگان دو نقطه که با جمعيت آهوان خارگ سازگاري دارد، ميزبان جمعيت مازاد باشند تا اگر روزي جمعيت آهوان خارگ با مشکل مواجه شد، همان جمعيت مجدد به اينجا بازگردانده شوند. مخلوعي اظهار اميدواري مي کند که طرح مطالعاتي آهوان تا ابتداي سال جديد به نتيجه برسد و در عين حال از مردم، مديران شرکت ها و صنايع مختلف و جامعه کارکنان خارگ که با اداره محيط زيست همکاري دارد، تشکر مي کند.
برنامه هاي جديد براي آهوان خارگ
قرار است در قالب تفاهمنامه علاوه بر خريداري و حمل و نقل علوفه، کارهاي دامپزشکي، تيمارداري، فرهنگ سازي و حفاظت و حراست و طرح هاي مطالعاتي و کنترل جمعيت آهوان به شکل جدي تري از سوي شرکت هاي نفتي دنبال شود.
آخرين نقطه بازديد از سکونت آهوان خارگ به منطقه کليساي نسطوريان اختصاص دارد که از قضا از نقاط تاريخي جزيره است و اگرچه مخروبه اي از آن به جا مانده، اما اين نقطه با حضور آهوان بافت تاريخي خود را حفظ کرده است. آهويي با فاصله زياد از ما، از جمعيت در حال فرار آهوان بازمانده و خيره به حضور ما شده تا قاب نگاه او در دوربين ثبت شود.