گویش های شیرین ایرانی (بخش پایانی)
تنوع زباني در ايران، شايد يکي از زيبايي هاي فرهنگي آن باشد که طيف هاي گسترده اي را در نقاط مختلف دارد. اين تنوع زباني و گويش ها در زمينه هاي مختلف فرهنگي و اجتماعي شکل گرفته اند. برخي از اين گويش ها و زبان ها از دست رفتند و فراموش شده اند، برخي ديگر در مرزهاي ايران ما نيستند و برخي در معرض تهديد هستند.
در بخش اول گويش هاي ايراني، برخي از اين گويش ها معرفي شدند و حالا در ادامه برخي ديگر را معرفي مي کنيم.
اين گروه از نظر تنوع گويش ها و لهجه ها، شگفت انگيز و متفاوت است. از نظر جغرافيايي، اين گروه را به شش دسته تقسيم مي کنند:
شمال غربي: شامل گويش هاي وانشاني، خوانساري، دليجاني، قالَهري، محلاتي، نراقي، واراني و بيجگاني مي شود.
شمال شرقي: گويش هاي آراني، ابوزيدآبادي، ابيانه اي، بادرودي، بيدگلي، جوشقاني، سُهي، طاري، فريزندي، کاشاني، کشه اي، ميمه اي، نَشَلجي، نطنزي و يارَندي.
جنوب غربي: گويش هاي آبچوئيه اي، پيکاني، جَرقويه اي، خُرزوقي، سِدِهي، سَگزي، قِهي، فارفاني، کَفراني، کوهپايه اي (در شرق اصفهان)، گزي و ورزنه اي.
جنوب شرقي: گويش هاي اردستاني، انارکي، بهديني (گويش زرتشتيانِ کرمان و يزد)، زفره اي، کجاني، نائيني و نُهوجي.
گويش هاي ناحيه تفرش: شامل گويش هاي آشتياني، آمُره اي، الويري، تفرشي، کَهَکي، وَفسي، ويدَري مي شود. گويش هاي اين شاخه، از نظر برخي ويژگي هاي زباني، با گويش هاي آذري، نزديکي فراواني دارند.
گويش هاي دشت کوير: شامل گويش هاي خوري، فَروي (يا فرخي) و مهرَنجاني (يا مهرجاني).
لري
گويش هاي لري شامل کهگيلويه اي، بويراحمدي، بختياري (از غرب اصفهان تا دزفول و شوشتر)، فِيلي (خرم آباد)، ممسني و نهاوندي است. اغلب گويش هاي لري، بسيار به يکديگر شبيه هستند و تنها گويش بختياري، چند ويژگي مخصوص به خود دارد.
سيوندي
سيوندي که در روستاي سيوند در 80 کيلومتري شمال شيراز گويشور دارد، بشدت از گويش هاي جنوب غربي ايران تاثير پذيرفته است. با اين حال، زبان سيوندي، ويژگي هايي دارد که سبب مي شود بسياري از زبان شناسان آن را در دسته زبان هاي غربي شمالي يا مرکزي ايران دسته بندي کنند.
لارستاني
لارستاني در غرب استان هرمزگان و بخش هايي از جنوب استان فارس گويشور دارد. گويش هاي لاري، بستکي، اوزي و خنجي، معروف ترين گونه هاي زبان لارستاني هستند.
بشکردي
اين زبان در بخش هاي گسترده اي از جنوب و جنوب شرقي ايران، از بندرعباس، هرمز و ميناب بگيريد تا بشاگرد (بشکرد) و نواحي نزديک به مناطق بلوچي زبان، گويشور دارد.
خوزي: گويش مردم خوزستان که در روايات حمزه اصفهاني و ابن النديم نيز از جمله زبان هاي متداول در ايران ساساني برشمرده شده است. اصطخري درباره گويش اين ناحيه مي نويسد: « عامه ايشان به فارسي و عربي سخن مي گويند، جز آنکه زبان ديگري دارند که نه عبراني و نه سرياني و نه فارسي است». و ظاهرا مرادش گويش ايراني آن سرزمين است.
پاميري
در دورترين نقاط شمال شرقي جغرافيايي ايران، يعني در ناحيه کوهستاني مجاور پامير، که اکنون جزو دو کشور تاجيکستان و افغانستان و قسمتي در آن سوي مرز اين کشورها با چين است، گويش هاي متعدد ايراني هنوز بر جا مانده است. از آن جمله مي توان به اين گويش ها اشاره کرد:
شغناني: در دو کرانه رود پنج آب و بخش عليا و سفلاي خوردگ.
روشاني: در هر دو کرانه رود پنج آب پايين تر از منطقه شغنان.
برتنگي: دره برتنگ.
ارشري: در قسمت بالاي مسير رود برتنگ.
سريکلي: در استان سين تسزيان (مغرب چين).
يزغلامي: در امتداد مسير رود يزغلام که شاخه راست پنج آب است.
اشکاشمي: در پيچ رود پنج آب و سرچشمه رود وردوج در خاک افغانستان.
وخاني: در امتداد سرچشمه رود پنج آب و اندکي در چترال، جمو، کشمير و استان سين تسزيان. اختلاف ميان بعضي از اين گويش ها گاهي تا آنجاست که متکلمان به آنها گفتار يکديگر را نمي فهمند و غالبا زبان مشترک فارسي آن نواحي - يعني تاجيکي - را براي روابط ميان خود به کار مي برند.
گويش هاي ديگر ايراني
اما علاوه بر آنچه که در اين دو گزارش درباره گويش هاي قديم و فعلي ايراني گفته شد، گويش هاي ديگري هم هستند که چون ديگر در محدوده هاي مرزي ايران قرار ندارند، شايد کمتر شناخته شده باشند. گويش هايي همچون:
مونجاني: گويش عده معدودي است که در مونجان واقع در سرچشمه رود کوکجه - شمال شرقي افغانستان - سکونت دارند.
يغنابي: گويشي است متداول ميان ساکنان دره يغناب و چند آبادي مجاور آن واقع در جمهوري تاجيکستان - شمال شهر دوشنبه - و اين گويش خود به دو شعبه شرقي و غربي تقسيم مي شود.
پراچي: ميان نواحي فارسي زبان و پشتو زبان و هندي زبان، در چند روستا واقع در شمال کابل، هنوز گروه معدودي به اين گويش متکلم هستند، اما همه ايشان زبان فارسي (دري - تاجيکي) را نيز مي دانند و براي ارتباط ميان خود و اقوام همسايه به کار مي برند.
ارموي: گويشي است متداول ميان قوم کوچکي که در جنوب کابل و نقاطي از پاکستان سکونت دارند و کم کم بعضي به فارسي و بعضي به پشتو متکلم مي شوند و گويش خود را ترک و فراموش مي کنند.
کومزاري: يگانه گويش ايراني باقيمانده در جنوب خليج فارس، يعني در شمالي ترين قسمت شبه جزيره عمان است. يک قبيله بدوي در اين منطقه (کرانه جنوبي تنگه هرمز – روبه روي بندرعباس) به اين گويش سخن مي گويند.
زازا: (در نواحي سيورک، چبخچور و کر) و گوراني (در کندوله، پاوه، اورامان و تل هدشک) گويش هاي متعددي که به هم نزديک هستند و غالب آنها با گويش هاي کردي آميخته اند.