ابلاغ راهنمای مدیریت مهندسی بهداشت
انتشار مواد رادیواکتیو طبیعی
مشعل - راهنماي مديريت مهندسي بهداشت انتشار مواد راديواکتيو طبيعي (NORM) در صنعت نفت از سوي اداره کل بهداشت، ايمني و محيط زيست (اچ اس اي) وزارت نفت براي اجرا به چهار شرکت تابعه وزارت نفت ابلاغ شد.
نبود روندي واحد در مديريت، مخاطرات بهداشتي مواد راديواكتيو در صنعت نفت، همچنين مستندي كه در آن الزام ها و اقدام هاي كنترلي مرتبط را تبيين کند، متخصصان اين حوزه را بر آن داشت تا نسبت به تهيه راهنمايي با هدف تقويت فرايند شناسايي، ارزيابي و كنترل مواجهه كاركنان با مواد راديواكتيو اقدام کنند. راديونوکلييدها به طور طبيعي در غلظت هاي متفاوت در پوسته زمين وجود دارند. اين مواد راديواكتيو موجود در لايه هاي مختلف پوسته زمين در نفت، گاز و آب هنگام استخراج همراه با سيال از مخازن استحصال مي شوند. لجن، گل حفاري و رسوبات لوله ها مثال هايي از موادي هستند که مي توانند با درجات مختلف، محتوي ميزان تغليظ يافته اي از NORM باشند. همچنين هنگام استفاده از تجهيزات و مواد، مواد راديواکتيو ممکن است از محلي به محل ديگر جابه جا شوند.
پايش و اندازه گيري هاي انجام شده در زمينه شناسايي و وجود مواد راديواكتيو طبيعي (NORM) در صنعت نفت، وجود مقاديري هرچند اندك از مواد راديواكتيو طبيعي را در صنايع زيرمجموعه نفت و گاز نشان داده است. از جمله مشاغل صنعت نفت كه احتمال مواجهه با اين نوع مواد راديواكتيو در آن وجود دارد، عبارتند از: كاركنان شاغل در فرايندهاي حفاري و استخراج نفت، گاز، مسؤولان پتروفيزيك و فيزيك بهداشت و كاركنان آزمايشگاه زمين شناسي و ... كه انجام فعاليت هاي کنترل نشده هنگام كار با مواد آغشته به NORM مي تواند ريسك هايي را براي سلامت انسان ايجاد کند. اين ريسک ها را مي توان از طريق شناسايي مکان هاي محتمل انتشار مواد راديواكتيو طبيعي ((NORM و حفاظت كاركنان در تماس با تجهيزات و پسماند محتوي NORM کاهش داد. براين اساس و در راستاي ساماندهي مديريت مواجهات احتمالي كاركنان با مواد راديو اكتيو، معاونت بهداشت اداره كل اچ اس اي، در سال 95 تدوين راهنماي مديريت مهندسي بهداشت انتشار مواد راديواکتيو طبيعي (NORM) در صنعت نفت را در دستور كار قرار داد كه پس از تهيه و تاييد مفاد راهنما از سوي اعضاي كميته مهندسي بهداشت وزارت نفت به تصويب رسيد و براي اجرا در شركت ها/ مناطق/ طرح هاي عملياتي به شركت هاي اصلي نفت، گاز، پالايش و پخش و پتروشيمي ابلاغ شد.
مزاياي راهنما
- تعيين حداقل الزام هاي براي شناسايي، ارزيابي و كنترل مواجهات با مواد راديواكتيو
- وحدت رويه و پيروي از يك الگوي واحد در مديريت انتشار مواد راديواكتيو طبيعي در شركت هاي نفتي فعال در بخش هاي اكتشاف، استخراج و توليد نفت خام و گاز طبيعي
گزيده اي از راهنماي مديريت مهندسي بهداشت انتشار مواد راديواکتيو طبيعي (NORM) در ادامه مي آيد:
سرچشمه مواد راديواکتيو طبيعي (NORM)
هنگام تشكيل پوسته زمين، مواد راديواکتيو از قبيل اورانيوم و توريوم در ترکيب آن شرکت كرده اند. اين مواد به طور طبيعي در غلظت هاي خيلي کم (قسمت در ميليون- پي پي ام) در ساختمان سنگ ها و صخره ها وجود دارند. واپاشي اين عناصر راديواکتيو ناپايدار، ساير راديو نوکلييدها را توليد مي کنند که تحت شرايط معين (وابسته به فشار، دما، اسيديته و...) در زير سطح پوسته زمين متحرک بوده و مي توانند همراه با جريان نفت و گاز هنگام استخراج از مخازن زيرزميني به سطح پوسته زمين منتقل شوند. در طول فرايند توليد، موادراديواكتيو طبيعي (NORM) همراه با نفت، گاز و مخلوط آب جريان مي يابد و در جدار داخلي تجهيزات فرايندي، لجن ها و تجهيزات انباشته مي شوند، همچنين اين مواد مي توانند به صورت يک لايه نازک، روي سطوح خارجي تجهيزات و مخازن فرايندي استخراج گاز انباشته شوند. اساسا سطح موادراديواكتيو طبيعي تجمع يافته در تاسيسات مختلف بسته به مشخصات زمين شناختي، عمليات و ساير عوامل مي تواند متغير باشد.
مكان هاي انباشته شدن NORM در فرايند استخراج
انواع NORM
1- NORM به صورت رسوب
رسوب هاي اصلي موجود در تاسيسات نفت و گاز شامل رسوبات سولفاته از قبيل و Baso4 و4 SrSO و رسوب کربناته مانند3 CaCO است. راديم از نظر شيميايي مشابه باريم (Ba)، استرانسيم (Sr) و کلسيم (Ca) است، از اين رو راديم به همراه رسوبCa Ba يا Sr با تشکيل سولفات راديم، کربنات راديم و در برخي موارد سيليکات راديم ته نشين مي شود.
مخلوط آب دريا که غني از سولفات است، در تماس با نمک موجود در آب، تمايل به ايجاد رسوب دارد. همچنين تغيير ناگهاني در فشار و دما يا اسيديته آب، انتقال به سطح زمين و انباشت رسوب را تسريع مي کند. در تصوير زير به دليل تجمع رسوبات در جدار داخلي لوله، ظرفيت لوله براي انتقال نفت کاهش خواهد يافت.
رسوبات تجمع يافته در سطح داخلي خطوط لوله
2- NORM در لجن و مواد ته مانده
ملکول هاي مواد راديواکتيو حاوي راديم که در تركيب رسوب شرکت نکرده باشند (يا به طور ساده رسوب نکرده باشند) مي توانند در لجن، شن و آب هاي توليدي يافت شوند. ساير راديو نوکلييدها از قبيل سرب 210 و پلونيوم 210 مي توانند در مواد به جا مانده در خطوط لوله و همچنين لجن انباشته شده در كف مخازن، ظروف جداکننده نفت/گاز، مجاري آب زدايي، مخازن ذخيره گاز طبيعي مايع و در مجاري پساب و در مواد ته مانده در خطوط لوله نفت خام يافت شوند.
3- NORM در تاسيسات فرايندي گاز
رادون، يک گاز راديواکتيو است که با درجات مختلف در گاز طبيعي و ساختار تركيبي نفت و گاز خام وجود دارد. در غياب گاز طبيعي، رادون در هيدروکربن هاي سبك و فاز آبي حل مي شود. هنگام توليد نفت و گاز، معمولا رادون با جريان گاز همراه خواهد شد. اگر گاز طبيعي تجزيه و تفکيک شود، درصد بالايي از رادون به طور نامتعادل در جريان هاي پروپان و با درجه پايين تري در جريان هاي اتان تغليظ مي شود.
بيشتر محصولات واپاشي رادون (99-90%) به آئروسول هاي محيطي، ذرات هوابرد يا سطح متصل مي شوند. اين امر مي تواند سبب تشکيل لايه هاي نازکي از مواد راديواکتيو روي سطوح داخلي تجهيزات فرايندي گاز از قبيل اسکرابرها، کمپرسورها، پمپ هاي برگشت مايع، شيرهاي کنترل و خطوط توليد شود.
4-NORM در سيستم هاي تزريق آب دريا
اورانيوم در آب دريا در حد غلظت هايppb (μg/l) وجود دارد. استفاده از آب دريا براي بازيابي از مخازن نفتي مي تواند سناريوي تغليظ NORM ديگري را مطرح کند. در يک محيط بي هوازي (با توجه به ساختار زمين شناسي)، باکتري کاهنده سولفات سبب تغليظ اورانيوم به جا مانده از رسوبات زيستي مي شود. در سيستم هايي که از مقادير زيادي از آب دريا استفاده مي کنند، ممکن است مقاديري اورانيوم در رسوب زيستي به جا بماند که اين موضوع ريسک مواجهه براي کاركنان را مطرح مي سازد.
خطر ات بهداشتي NORM
اثرات تماس با NORM مشابه اثرات ناشي از تماس با سطوح تابش بالا که حاصل منابع ساخت دست بشر است، منجر به اثرات حاد و شديد نخواهد شد. تماس مزمن با NORM بالاتر از حدود تماس سبب ايجاد اثرات تاخيري مانند انواع مشخصي از سرطان مي شود. برخي سرطان ها نظير لوسمي و سرطان هاي ريه، معده، مري، استخوان، تيروييد و سيستم عصبي و مغز در اثر تماس با پرتو يون ساز ايجاد مي شوند. يكي از موارد مهم در خصوص مواجهه با پرتوهاي يونيزان، ميزان دوز تماس با ماده است.
دو راه مواجهه با NORM براي كاركنان وجود دارد:
تابش: تماس خارجي در جايي که منبع خارج از بدن قرار مي گيرد.
آلودگي: تماس داخلي در جايي که مواد راديواکتيو از طريق تنفس، بلع يا جذب پوستي وارد بدن مي شوند.
سناريوهاي مواجهه با NORM
پايش مستمرتماس، کنترل منبع انتشار، آموزش و انجام کار به روش ايمن، مهمترين استراتژي ها براي جلوگيري از تماس هاي كاركنان است.
پايشNORM
اجزاي مختلف برنامه پايش عبارتند از:
- بررسي هاي تعيين سطح زمينه
- بررسي هاي پيش از توقف كار
- ارزيابي هاي عملياتي
- بررسي هاي آلودگي به جا مانده
کنترل
- قبل از آنکه بتوان NORM را به طور موثري مديريت کرد، اطلاع از محل توليد آن ضروري است. اين مهم مستلزم ارزيابي تمام فرايندها براي شناسايي منابع بالقوه NORM و تدوين روش هاي اجرايي پايه براي کنترل آلودگي NORM است که بايد به هنگام جابه جايي تجهيزات، لوله ها و ماشين آلات آلوده به NORM اجرا شود.
- ايجاد مرز مشخص اطراف محوطه کار، كنترل تردد افراد، قرار دادن پوشش مناسب روي زمين پيش از تعمير و نگهداري تجهيزات آلوده، مشخص کردن مرز محوطه کار با علائم هشداردهنده «هشدار: مواد راديواکتيو» (تصوير تابش سه پره)، برگزاري دوره هاي آموزشي بهداشت، ايمني و محيط زيست براي پرسنل انجام دهنده كار، مرطوب کردن هرگونه مواد خشک آلوده به NORM به منظور جلوگيري از انتشار مواد راديواکتيو در هوا، برچسب گذاري تجهيزات يا لوله هاي از رده خارج آلوده به NORM، دفع تمام پسماندهاي توليد شده طي فعاليت هاي تعمير و نگهداري بر اساس قوانين و الزام هاي محيط زيست، پاكسازي مناطق قابل دسترس محوطه کار از آلودگي پس از اتمام و تکميل کار و... از اقدام هايي است كه بايد مورد توجه ويژه قرار گيرد.
- همچنين در خصوص تجهيزات آلوده به NORM بايد بر اساس رويه و الگويي صحيح دفع، تعمير، انبار و حمل شوند. تدوين پيش نويسي براي حصول اطمينان از اينکه تجهيزات بدون اعمال اقدام هاي کنترلي به منظور حفاظت کاركنان و جلوگيري از آلودگي محيط زيست رها يا روي آنها کار نمي شود، ضروري است. بنابراين براي اعمال اقدام هاي کنترلي اطلاع از اينکه مواد NORM به چه صورت و به کجاها مي تواند انتقال يابد، حياتي است.
- همچنين دفع و كنترل پسماند حاويNORM بايد مطابق با قوانين و الزام هاي محيط زيست انجام شود.
آموزش
- به بحث آموزش و آگاهي كاركنان در اين زمينه ،به عنوان مولفه هاي اصلي در مديريت NORM بايد توجه ويژه کرد. لازم است که کارکنان از خطرات مربوط به NORM، کنترل هاي مورد نياز براي حفاظت و روش هاي پيشگيري از آلودگي هاي زيست محيطي آگاه باشند. به همين منظور بايد برنامه آموزشي مدون و نظام مند، براي کارکنان، بازرسان و سرپرستان/ دوره افسران ايمني پرتو/ مسؤولان فيزيك بهداشت تدوين و اجرا شود.