لمس تاریخ در تار و پود فرش ایرانی
شبنم اعماري - نام فرش ايراني كه به ميان مي آيد، حسي زيبا به انسان دست مي دهد. صنعت فرش ايران از گذشته تاكنون به عنوان اعتباري عظيم بر فرهنگ ايراني سايه افكنده است. خودنمايي فرش ايراني در خانه ها، فرصتي براي لمس تاريخ است، تاريخي که در تار و پود و نقشه فرش هاي ايراني نهفته است. نقوش بي نظيري كه در فرش ايراني نقش بسته، اصالت آن را به تصوير مي كشد. اين نقش هاي زنده، گوشه هايي از طبيعت و فرهنگ كشور پنهاور ايران است. فرش ايراني با سوي چشمان زنان بافنده، ظرافت انگشتان يك هنرمند، دستان پينه بسته پيرمرد رنگرز و دخترک نخ ريس و... عجين شده است. فرش ايراني بوي گردو، انار جوشيده و... مي دهد. فرش ايراني با آن همه طرح و رنگ و زيبايي، ميراثي کهن و افتخاري بزرگ است که بايد براي حفظ آن تلاش کرد.
تاريخچه پيدايش فرش
تاريخچه فرش به هزاره پنجم و ششم پيش از ميلاد در آسياي ميانه مي رسد. ايرانيان اولين مردماني بودند كه به قاليبافي روي آوردند، هنري كه با آن در جهان شناخته مي شوند. فلسفه پيدايش فرش، استفاده از آن به عنوان زيرانداز بود. پس طبيعي بود كه اين زيراندازها در شرايط مختلف آب و هوايي جنس و ضخامتشان متفاوت باشد. اين زيراندازهاي چشم نواز در مناطق مختلف ايران به شيوه هاي گوناگوني بافته مي شوند. شيوه هايي كه در نوع خود بسيار جالب توجه هستند و آنها را مي توان در گره ها، نوع الياف مصرفي و رنگ آميزي فرش ها مشاهده كرد.
تفاوت در نوع فرش ها، آنها را به دو دسته گره ترکي و گره فارسي تقسيم کرده و همان طور که از اسمشان مشخص است، گره اول به مناطق ترک زبان و گره دوم نيز به مناطق فارسي زبان مربوط مي شود.
کهن ترين فرش ايران
نخستين و کهن ترين فرش ايراني، فرش دستبافت «پازيريک» است که بافت آن به دوران هخامنشيان برمي گردد. در کاخ تيسفون هم قالي معروفي به نام «بهارستان» وجود دارد که بسيار زيبا و باشکوه است، به حدي که در ادبيات اسلامي نيز مورد توجه قرار گرفته و بازتاب گسترده اي داشته است. فرش ايراني در تمام دوران تاريخ مورد توجه بوده، چراکه از ظرافت، دقت و زيبايي هنري خاصي برخوردار بوده است. همان طور که اشاره کرديم، فرش ايراني داراي نقش و نگارهاي متفاوتي است که ريشه در آداب، رسوم و سنن مختلف اقوام ايراني دارد. نقوشي که در تاروپود فرش هاي ايراني خودنمايي مي کند، گاهي تداعي کننده صفحه اي از تاريخ اين مرز و بوم است که با هنر مردمان ايران زمين به تصوير کشيده شده است.
انواع طرح ها و نقش ها
گستردگي طرح ها و نقش هاي فرش هاي ايراني بسيار قابل توجه است. اين نقوش ويژگي هاي خاص خود را دارند که در ادامه آنها را معرفي مي کنيم:
طرح شکارگاه
از آنجا که گذشتگان و به خصوص پادشاهان علاقه زيادي به شکار داشتند، اين طرح رواج يافت. در طرح شکارگاه که امروزه نيز نمونه هاي زيادي از آن را مي بينيم، نقشي از حيواناتي چون گوزن، آهو و حيوانات وحشي ديده مي شود يا فردي سوار بر اسب در حالات مختلف تير را به سمت حيوانات نشانه رفته که اينها به خوبي مفهوم شکار را منتقل مي کنند. لباس هاي نقش بسته بر تاروپود فرش ها هم معمولا لباس هايي سنتي شبيه به لباس پادشاهان گذشته است. در اين نوع طرح در بدنه فرش درخت به تصوير کشيده شده و در کناره هاي فرش نيز، طرح هايي از گل و گياه ديده مي شد که نشان دهنده اين بود که شکارچي براي شکار به منطقه خوش آب و هوايي رفته است.
طرح خشتي
اين طرح که از ديرباز طرفداران زيادي داشته، در قالب مربع هايي که از آن به عنوان خشت ياد مي شود، خودنمايي مي کنند. در فرش خشتي ابتدا يک کناره که ترکيبي از نقش هاي مختلف گل و گياه است، بافته و سپس در طراحي فرش نقش هاي متنوع در قالب چندين خشت بافته مي شود. در فرش هاي طرح خشتي ممکن است يک نقش و نگار بارها به طور طاق يا مورب تکرار شود يا اينکه طرح خشت ها به صورت تک خشت انتخاب شود و از هم متمايز باشد. در هر خشت معمولا از طرح هاي گل، درخت، گلداني که پرنده اي بر سر آن قرار گرفته و... استفاده مي شود. تنوع طرح و نقش فرش هاي خشتي و اينکه هر خشت حکم يک قاب عکس را دارد که به فاصله حريمي که مشخص شده، از خشت کناري جدا مي شود، جلوه ويژه اي به اين فرش ها داده و باعث جذب طرفداران زيادي شده است.
طرح شاه عباسي
در اين طرح گل هاي شاه عباسي به همراه بندهاي ختائي و گاه تلفيق آنها با اسليمي ها، انواع مختلفي از نقوش فرش را خلق كرده است. انواع طرح هاي اين گروه عبارتند از: لچک ترنج شاه عباسي، افشان شاه عباسي، شاه عباسي درختي، شاه عباسي شيخ صفي، شاه عباسي جانوري و... كه لچك ترنج در اين طرح بسيار معروف است.
طرح لچک ترنج
اين نمونه از نقش و نگار از طراحي باغ هاي قديمي ايراني الهام گرفته شده است. در گذشته باغ هاي بزرگي وجود داشته که علاوه بر گلکاري هاي فراوان از حوض هاي زيادي برخوردار بوده که اين از حوض ها براي آبياري گل هاي باغ استفاده مي کردند. طرح لچک و ترنج هم براساس همين باغ هاي قديمي گلکاري شده، طراحي شده که در ميانه آن يک حوض گرد قرار دارد و اطراف آن نيز، چهار حوض ديده مي شود. در طراحي اين فرش گاه نقش لچک ها يا چهار طرحي که در کناره ها قرار گرفته است، با نقش ترنج که در ميان قالي است، فرق مي کند، اما معمولاً طراحي اين فرش به گونه اي است که لچک ها و ترنج شباهت زيادي به هم داشته باشند تا مشابه طرح اصلي به نظر برسد. ترنج ها به وسيله کلاله هايي به هم پيوند خورده اند که ارتباط بين حوضچه هاي آب را نشان مي دهند. طراحي ترنج در اشکال لوزي، بيضي، دايره و به صورت چند پر است که نقش و نگار دايره اي شکل آن از جذابيت بيشتري برخوردار است و طرفداران زيادي دارد.
طرح آثار باستاني و ابنيه اسلامي
اين طرح از ساختمان ها، کاشي کاري ها و اشکال هندسي و تزييني بناها الهام گرفته و تصاوير آثار باستاني و ابنيه اسلامي به خوبي در آن جلوه گري مي کنند. در طراحي اين فرش تمام ريزه کاري ها و چگونگي استفاده از رنگ ها با ظرافت خاصي انجام شده، به حدي که تفاوت زيادي با نمونه اصلي ندارد و اشکال هندسي و ترکيبات ويژه آنها را نيز به خوبي مي توان در اين طرح ها ديد. فرش هاي ايراني با آن نقوش زيبا که جلوه هاي تاريخ، طبيعت و آثار به جا مانده باستاني را برايمان در يک قاب به تصوير مي کشد، ما را به عمق تاريخ مي برد. مردمان ايران زمين، از گذشته تاکنون در هر گره از تار و پود و لابه لاي نقش هاي فرش هاي زيبايشان هنر بي بديل خود را به رخ دنيا کشيده اند تا امروز به رغم داشتن رقبايي جديد، همچنان به يکه تازي شان در صنعت قاليبافي ادامه دهند.
طرح افشان
در اين طرح تمامي بندها و نگاره هاي فرش پيوستگي و ارتباط كاملي با هم دارند، به حدي كه گويا نقاش از زمان شروع طرح تا پايان آن، قلمش را از كاغذ برنداشته تا يك ارتباط مداوم بين قسمت هاي مختلف نقش به وجود بياورد. از نام نقوش اين گروه مشخص است كه تمامي گل و برگ ها و بندهاي موجود در اين در متن فرش پراكنده اند.
طرح بته اي
اين طرح چكيدگي اي از درخت سرو است. بته هاي سرکج فرش ايران که به بته جقه شهرت يافته است، در اين گونه طرح ها با اندازه و اشکال مختلفي ديده مي شود.
طرح اقتباسي
اغلب طرح هاي اين گروه شباهت زيادي به طرح هاي فرش مناطق مرزي ايران و کشورهاي همسايه و حتي ساير کشورها دارد، شايد به همين دليل است كه به آنها اقتباسي مي گويند، از جمله اين طرح ها مي توان به طرح هاي معروف به قفقازي و گوبلني اشاره كرد.
طرح ترکمن يا بخارا
اين طرح ها از لحاظ هندسي و شکستگي خطوط در رديف طرح هاي ايلي و خاص مردم کوچ نشين است و بدون اينكه نقشه اي داشته باشند، بافته مي شوند. از ديگر طرح هاي فرش هاي ايران مي توان به طرح اسليمي، واگيره اي يا بندي، طرح درختي، گلداني، گل فرنگ، محرابي، ماهي درهم، محرمات و طرح تلفيقي اشاره کرد. طرح هايي كه آميزه اي از رنگ ها و نقش هاي زيبا و سحرانگيزي هستند، به حدي كه انسان را وادار به تحسين مي کند.