تحول پالایش نفـت در چهل سالگی
يک روز پس از جمعه سياه 17 شهريور 57 دامنه اعتصاب طبقه حقوق بگير ايران، به کارکنان صنعت نفت رسيد و در 18 شهريور ماه حدود 700 کارگر پالايشگاه تهران در اعتراض به حکومت نظامي به وجود آمده اعتصاب کردند و دو روز بعد در 20 شهريور ماه همان سال، کارگران پالايشگاه هاي اصفهان، شيراز، آبادان و تبريز به اين اعتصاب پيوستند. در آبان 57 اعتصابات در پالايشگاه آبادان فراگير شد، به حدي که در پايان همان ماه، توليد به 150 هزار بشکه در روز يعني معادل يک چهارم توليد معمول سقوط کرد و طي چند هفته، وضع توليد نفت رو به وخامت گذاشت و صفوف طولاني مقابل پمپ بنزين ها براي نفت سفيد و بنزين به وجود آمد. آشفتگي اقتصادي و سياسي رژيم ، آتش انقلاب را شعله ور مي کرد و در مناطق نفت خيز ايران، کارکنان صنعت نفت همه در تلاش براي سرنگوني رژيم حاکم و برپايي جمهوري اسلامي بودند. با کشيده شدن دامنه اين اعتصاب ها به مناطق نفت خيز، هراس بيشتري براي حکومت ايجاد شد و به دنبال گسترش اين اعتراض ها در 6 دي 57 صادرات نفت و ديگر فراورده هاي نفتي به خارج از مرزهاي کشور متوقف و نفت خام تنها به اندازه نياز مصرف داخلي استخراج و پالايش شد. مردم ايران هرچند در سرماي طاقت فرساي زمستان قرار داشتند، اما کمبود سوخت را براي رسيدن به هدف خود تحمل کردند. پس از پيروزي انقلاب اسلامي، دولتمردان انقلابي ايران همسو با باورهاي مردم، نفت را به عنوان نقطه ضعف غرب و نقطه قوت و قدرت ايران در صحنه متلاطم روابط بين الملل ارزيابي کردند. به طور قطع يکي از اقدام هاي شکننده و بسيار مؤثر در پيروزي انقلاب اسلامي، اعتصاب کارکنان نفت بود که بارها امام راحل (ره) و ديگر مسؤولان عالي رتبه نظام درباره اهميت آن سخن به ميان آوردند. با توجه به مطالب اشاره شده، مي توان به اهميت و جايگاه صنعت پالايش نفت کشور پي برد. گزارش پيش رو، اقدام هاي اين صنعت در طول 40 سال بعد از پيروزي انقلاب اسلامي را بازگو مي کند که از آن جمله مي توان به خودکفايي برخي از پالايشگاه ها مانند شرکت نفت ستاره خليج فارس با تکيه بر توان داخلي و ديگر پالايشگاه ها در توانايي دستيابي به دانش فني برخي کاتاليست ها، کمپرسورها و.... اشاره کرد.
دستاوردهاي پالايش نفت
بعد از پيروزي انقلاب اسلامي، طرح هاي زيادي از سوي شرکت پالايش و پخش فراورده هاي نفتي به اجرا درآمد که مهم ترين آنها عبارتند از: احداث و راه اندازي فازهاي اول و دوم پالايشگاه ميعانات گازي ستاره خليج فارس، راه اندازي كامل طرح توسعه و بهينه سازي پالايشگاه امام خميني (ره) شازند، راه اندازي طرح بهينه سازي فرايند و بهبود كيفيت فراورده هاي نفتي و راه اندازي طرح بنزين سازي پالايشگاه شهيد تندگويان تهران، بهره برداري از طرح بنزين سازي پالايشگاه اصفهان، راه اندازي طرح توسعه و بهينه سازي پالايشگاه لاوان، احداث مجتمع بنزين سازي و راه اندازي طرح نوسازي فاز 3 (مرحله دوم) پالايشگاه آبادان ، انعقاد قرارداد نوسازي پالايشگاه آبادان، راه اندازي طرح بنزين سازي پالايشگاه تبريز، راه اندازي طرح افزايش ظرفيت و راه اندازي واحد بنزين سازي (CCR) پالايشگاه بندرعباس، بهره برداري از طرح ساماندهي بندر صادراتي ماهشهر. آغاز توليد بنزين با استاندارد يورو 4 به بالا در پالايشگاه هاي نفتي كشور با روند افزايشي قابل توجه در سال هاي اخير و توزيع آن در كشور روبه رو بوده است. در اين ميان مي توان گفت که از مجموع بنزين موتور توليد شده در سال 96 حدود 29 ميليون ليتر آن در روز، با استاندارد يورو 4 بوده است. ضمن آنکه آغاز توليد گازوييل با استاندارد يورو 4 به بالا در پالايشگاه هاي نفتي كشور و با روند افزايشي قابل توجه در سال هاي اخير و همچنين توزيع آن در كشور، از ديگر دستاوردهاي پيروزي انقلاب اسلامي است. از مجموع گازوييل توليدي در سال 96 حدود 22 ميليون ليتر در روز به گازوييل با استاندارد يورو 4 اختصاص داشت. همچنين فراخوان احداث 8 پالايشگاه كوچك 60 هزار بشكه اي ميعانات گازي سيراف در منطقه عسلويه به ارزش حدود سه ميليارد دلار برگزار و هشت شركت براي نخستين بار به صورت عمومي و در يك فرايند اعتبارسنجي (بدون سرمايه گذاري دولتي) براي اين منظور انتخاب شدند كه عمليات اجرايي طرح در حال انجام است.
افزايش چشمگير صادرات
متوسط توليد پنج فراورده نفتي اصلي (بنزين، گازوييل، نفت سفيد، نفت كوره و گاز مايع) در سال 57 معادل 100 ميليون ليتر در روز بوده كه اين رقم در نتيجه راه اندازي واحدهاي جديد پالايشي و نيز افزايش ظرفيت واحدهاي قديمي در پالايشگاه هاي نفتي كشور در سال هاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي، در سال 96 به 252 ميليون ليتر در روز افزايش يافته است. در سال 57 صادرات فراورده هاي نفتي اصلي وجود نداشته، اما به دليل افزايش توليد محصولات، در سال 96 به ميزان قابل توجهي، صادرات نفت كوره و نفت گاز داشته ايم.
افزايش توليد بنزين و گازوييل
متوسط توليد بنزين در سال 57 معادل 14.4 ميليون ليتر در روز و متوسط توليد گازوييل نيز معادل 25 ميليون ليتر در روز بوده، از اين رو با راه اندازي واحدهاي پالايشگاهي جديد و نيز بهينه سازي واحدهاي پالايشي قديمي در سال هاي پس از پيروزي انقلاب اسلامي، توليد بنزين موتور و گازوييل افزايش چشمگيري داشته و شاهد رشد 67 درصدي ظرفيت توليد بنزين کشور نسبت به مدت مشابه سال گذشته (آبان 96) هستيم. يكي از دستاوردهاي چشمگير بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در حوزه پايين دستي نفت ، احداث و توسعه پالايشگاه عظيم ميعانات گازي ستاره خليج فارس است. توليد بنزين در اسفند 95 در اين پالايشگاه آغاز شده و فاز نخست آن در ارديبهشت 96 و فاز دوم اين پالايشگاه نيز در تير 97 به صورت رسمي افتتاح شد، همچنين واحد تقطير فاز 3 آن نيز در سال جاري راه اندازي شده که با تکميل تمام فازهاي آن به خودکفايي در يورو 4 و بالاتر دست خواهيم يافت. در طول اجراي اين طرح سه هزار و 800 ساعت نفر روز اشتغالزايي صورت گرفته است.
افزايش ظرفيت توليد و ارتقاي کيفيت بنزين
اجراي طرح افزايش ظرفيت توليد و ارتقاي کيفيت بنزين در شرکت پالايش نفت بندرعباس با هدف افزايش توليد بنزين و ارتقاي کيفيت فراورده نفت گاز و بنزين، گامي موثر در جهت خودکفايي کشور در توليد بنزين برداشته است، اين طرح در سال 86 آغاز و در سال 97 به پايان رسيد و اجراي آن اشتغال دو هزار و 500 نفر را به دنبال داشته است. اجراي کامل اين طرح، دستاوردهاي قابل توجهي به همراه داشته که مصداق آن راه اندازي واحد تصفيه هيدروژني نفت گاز(گوگرد زدايي از نفت گاز) و بهبود کيفيت نفت گاز توليدي پالايشگاه بندر عباس به ظرفيت 50 هزار بشکه در روز است. راه اندازي واحد تصفيه نفتاي سبک (LNHT)، پيش تصفيه نفتاي سبک ورودي به واحد و حذف آلاينده هاي آن بويژه گوگرد، نيتروژن و اکسيژن به ميزان 133 متر مکعب در ساعت را به همراه داشت. ضمن آنکه با راه اندازي واحد ايزومريزاسيون، شرکت پالايش نفت بندر عباس به افزايش عدد اکتان نفتاي سبک به منظور بهبود کيفيت بنزين توليدي دست يافته است. واحد تصفيه گاز ترش با آمين نيز پاکسازي جريان گاز از ترکيب سولفيد هيدروژن و ترکيبات گوگرددار نظير مرکاپتان ها با ظرفيت 863 نرمان متر مکعب در ساعات را به همراه داشته است. با راه اندازي واحد بازيافت گوگرد نيز گازهاي اسيدي توليد شده در واحد تصفيه گاز ترش (واحد 58) و واحد تصفيه آب ترش (واحد 88) در اين واحد به گوگرد مذاب تبديل شده و براي توليد گوگرد به واحد بازيافت گوگرد ارسال مي شود که ظرفيت تصفيه چهار هزار و 380 نرمان متر مکعب در ساعت را به همراه داشته است. احداث 17 دستگاه مخزن استوانه اي و کروي ذخيره سازي مواد نفتي نيز برگ زرين ديگري از پيروزي شکوهمند انقلاب اسلامي است که پالايشگاه بندر عباس به افزايش ظرفيت ذخيره خوراک و محصولات واحدهاي تازه تاسيس و همچنين سه هزار متر مکعب ذخيره سازي ايزوپنتان دست يافته است.
کاهش آلودگي هوا و حفاظت از محيط زيست
شركت پالايش نفت لاوان در سال 1355 با عنوان مجتمع تقطير لاوان زير نظر پالايشگاه شيراز با ظرفيت 20 هزار بشكه نفت خام در روز از سوي شرکت اينگرا از کشور يوگسلاوي سابق و با نظارت شرکت ملي نفت ساخته شده و مورد بهره برداري قرار گرفته است. پس از پيروزي انقلاب اسلامي و با توجه به موقعيت راهبردي و امكانات بالقوه موجود، طرح هاي توسعه و بهسازي سيستم در دستور كار قرار گرفت . با شروع جنگ تحميلي و تعدادي از پالايشگاه هاي کشور از جمله پالايشگاه آبادان و در نتيجه افزايش نياز به فراورده هاي نفت گاز و نفت كوره، اهميت اين واحد بيش از پيش نمايان شد، تاجايي كه در طول سال هاي دفاع مقدس، عمليات سوخت رساني به ناوگان دريايي جمهوري اسلامي ايران را با وجود بمباران هاي متعدد، به نحو شايسته اي به انجام رساند. مجتمع پالايشي لاوان در اين زمان با هدف توليد فراورده هاي مرغوب تر شكل گرفت . واحد مراكس با ظرفيت شش هزار بشکه در روز در سال 68 از سوي شركت U.O.P طراحي و از سوي شركت Chyoda به منظور توليد نفتاي شيرين نصب و راه اندازي شد.در سال 73 و با اجراي طرح افزايش ظرفيت واحد تقطير نفت خام، سيستم تلمبه گردشي نفت سفيد، افزايش ظرفيت واحد تقطير نفت خام از 20 هزار بشکه به 30 هزار بشکه در روز را به دنبال داشت، همچنين متناسب با آن باعث افزايش توليد فراورده ها، توليد فراورده با ارزش نفت سفيد و کاهش ضايعات شد. شرکت پالايش نفت لاوان، طرح واحد تصفيه هيدروژني و ايزومريزاسيون نفتاي سبک را در سال 86 آغاز کرد و در سال 97 آن را به پايان رساند. در مدت اجراي اين طرح 30 نفر روز اشتغالزايي صورت گرفت. هدف کلان واحد تصفيه هيدروژني و ايزومريزاسيون نفتاي سبک ، بهبود فرايند، کيفيت و بهينه سازي ظرفيت است. از ديگر اهداف اين طرح مي توان به کاهش آلودگي هوا و حفاظت از محيط زيست اشاره کرد.
توليد ضد يخ در سوخت هوايي
شرکت پالايش نفت تهران قبل از انقلاب اسلامي، احداث و نخستين واحد آن در سال 47 و با ظرفيت 85 هزار بشکه در روز و واحد دوم نيز در سال 52 با ظرفيت 100 هزار بشکه در روز راه اندازي شد. بعد از پيروزي انقلاب اسلامي در دو مرحله تغييراتي در ازدياد ظرفيت توليد صورت گرفت و روزانه 250 هزار بشکه پالايش نفت خام انجام مي شود، ضمن آنکه کيفي سازي محصولات نيز در دستور کار اين شرکت قرار دارد و اکنون موفق به توليد گازوييل يورو 4 شده است، همچنين گازوييل يورو 5 زير 10ppm را نيز توليد مي کند. اين پالايشگاه در کنار توسعه و بهبود کيفيت محصولات، از بحث خودکفايي نيز دور نمانده و بين 80 تا 90 درصد تجهيزات مورد نياز خود را از داخل تامين مي کند و توانسته است بيشتر تجهيزات قديمي مانند پمپ، توربين و... پالايشگاه را تعمير کند. بايد گفت که اين شرکت به توليد ضد يخ در سوخت هوايي نيز دست يافته است.
طرح هاي توليد و بازيابي آب
آب از ضروري ترين عوامل توسعه جوامع انساني بوده و ايران از جمله کشورهايي است که تامين آب براي مصارف مختلف، از دغدغه هاي مهم دولتمردان آن به منظور توسعه پايدار محسوب مي شود. از اين رو پالايشگاه هاي کشور از جمله بندر عباس، تهران، اصفهان و آبادان طرح هاي توليد و بازيابي آب را در دستور کار خود قرار داده اند. شرکت پالايش نفت بندر عباس در اين زمينه واحد توليد آب شيرين از دريا را با هدف تامين آب شيرين مورد نياز واحدهاي تازه تاسيس با ظرفيت 250 هزار ليتر در ساعت در آغاز و در سال 97 به پايان رساند. در طول اجراي اين طرح دو هزار و 500 نفر روز اشتغالزايي صورت گرفته است. اين شرکت همچنين واحد تصفيه آب ترش را در برنامه خود داشت. در اين واحد گازهاي اسيدي محلول در آب، همچنين آب ترش چرخشي واحدهاي تصفيه گاز با آمين و بازيافت گوگرد تصفيه مي شود. شرکت پالايش نفت تهران نيز از اين موضوع مستثنا نيست و انتقال آب از تصفيه خانه فاضلاب جنوب تهران را به اتمام رسانده و صرفه جويي 200 متر مکعب آب در ساعت و تامين آب شرب 24 هزار نفر از اهداف کلان اين طرح است. شرکت پالايش نفت اصفهان نيز تصفيه خانه ايستگاه پمپاژ را با هدف صرفه جويي 150 متر مکعب در ساعت آب و تامين آب شرب 18 هزار نفر به اجرا رسانده است. از ديگر اهداف اين تصفيه خانه مي توان به توليد آب مناسب صنعت، اتخاذ سياست هاي کاربري فاضلاب هاي شهري در مصارف صنعتي و کاهش استفاده از منابع آب استان اشاره کرد.