گزارشی از ورود مسئولانه پتروشیمی نوری به پروژه حمایت از گوژپشت های خلیج فارس
دلفین هایی که برند می شوند
مشعل دريا آرام است و انگار آيينه اي دو وجهي از دريا و آسمان روبه رويمان قرار گرفته است. شانس ماست يا اکيپ پايش محيط زيست يا دلفين هاي گوژپشت که فقط خنکي دم صبح به صورتمان مي خورد و بادي نمي وزد. آب هنوز به اندازه کافي بالا نيامده تا قايق را بلند کند. پس کمي منتظر مي مانيم و بعد آرام قايق را به درون آب هل مي دهيم. قايقران مي گويد: «وقت خوبي آمده ايد؛ تابستان که هوا گرم و شرجي است و نفسمان بند مي آيد و اين عمليات بيرون آوردن و برگرداندن قايق سخت و نفسگير مي شود و همين چند خانم و من بايد قايق را هل بدهيم و وسايل را ببريم و بياوريم.
حدود يک ربعي از ساحل روستاي «کالو» که حالا تقريبا خالي از سکنه شده است، دور مي شويم تا به محدوده هميشگي دلفين هاي گوژپشت برسيم. ماهيگيران اندکي در سواحل به شکلي سنتي و با استفاده از گرگور (نوعي تور ماهيگيري) مشغول صيادي هستند؛ برخي در حال برگشتند و برخي ديگر هنوز تورشان روي آب است. تيم ارزياب وضعيت دلفين هاي گوژپشت اين بار سه خانم هستند که همراه با نماينده شرکت پتروشيمي نوري چهار نفر مي شوند. يک نفر اطلاعات را ثبت مي کند، يک نفر مشاهده گر و يک نفر همزمان مشاهده گر و عکاس در اين تيم هستند. علاوه بر محاسبه تعداد و مشاهده وضعيت دلفين ها از نزديک، تعداد زيادي تصاوير با استفاده از دوربيني مجهز تهيه مي شود که بعدا با عکس هاي قبلي و شناسنامه اي که از دلفين هاي گوژپشت اين منطقه ثبت شده تطبيق مي دهند. اين پروژه به شکل اختصاصي و منحصر به فرد از سوي اين گروه به صورت مستمر و ماهانه و با حمايت مالي و معنوي پتروشيمي نوري تنها در اين منطقه انجام مي شود و از اين جهت مي تواند حائز اهميت باشد؛ اتفاقي که اگرچه حدود 5 سالي است، اجرا شده، اما تاکنون گزارش ميداني و مفصل از اين عمليات تهيه نشده بود.
پس از چند ماه پيگيري و هماهنگي، همراه با اکيپ پايش دلفين هاي گوژپشت و نماينده پتروشيمي نوري (برزويه) راهي محل زندگي و دور دور دلفين هاي گوژپشت مي شويم تا در فاصله بررسي وضعيت دلفين هاي اين منطقه که ماهانه انجام مي شود، همراهشان باشيم و از اين عمليات جذاب و البته بسيار مهم، گزارشي تهيه کنيم.
آغاز راه
پروژه حفاظت از دلفين هاي گوژپشت خليج فارس با هماهنگي و تأييد اداره کل حفاظت محيط زيست استان بوشهر و با هدف ارائه راهکارهاي علمي و عملي مناسب براي حفظ سرمايه هاي زيست محيطي و به ويژه گونه هاي جانوري خليج فارس در سواحل زيباي اين استان اجرا مي شود. اين پروژه را «انجمن طرح سرزمين» که تاکنون موفقيت قابل قبولي در سطح ملي و بين المللي در حوزه پستانداران دريايي داشته، اجرا مي کند. اين پروژه مطالعاتي با هدف بررسي پراکنش و رصد جمعيت دلفين هاي گوژپشت خليج فارس در پارک ملي دير- نخيلو در منطقه حفاظت شده «مند» و به منظور حفاظت از اين گونه جانوري، با حمايت مالي و پشتيباني پتروشيمي نوري (برزويه) در حال اجراست.
نازنين محسنيان، کارشناس ارشد اکولوژي دريا و نماينده انجمن غير دولتي طرح سرزمين» است که از سال 89 با طرح سرزمين در اين پروژه به طور دائم همراه بوده است و در توضيح چگونگي شروع اين پروژه مي گويد:« طرح سرزمين ازسال 1388 روي موضوع پستانداران دريايي کار مي کرد و از سال 89 شبکه ملي امداد و نجات پستانداران دريايي را در تمام سواحل و روستاهاي چهار استان جنوبي ايران آغاز کرد و همزمان کارگاه هاي آموزشي را با کمک سازمان محيط زيست در اين مناطق براي مردم برگزار کرديم و ارتباطاتي با سازمان محيط زيست و ساير ادارات دولتي داشتيم. در همان دوران مواردي از به گل نشستن فردي دلفين ها در اين منطقه وجود داشت که روي آنها نمونه برداري شد و بعد از آن بود که محيط زيست به ما اعلام کرد جمعيتي از دلفين هاي گوژپشت در اين منطقه وجود دارد که نياز به حمايت دارند. در ادامه طرح سرزمين پروژه حمايت از دلفين هاي گوژپشت را در دست گرفت و محيط زيست هم شرکت پتروشيمي نوري (برزويه)را براي انجام مسئوليت هاي اجتماعي معرفي کرد.
محسنيان مي گويد: اين پروژه از اسفند 92 شروع شد، اما قرارداد از مرداد 93 رسميت گرفت و از آن زمان تا به حال اين پروژه ادامه داشته است و در حال حاضر در سال پنجم اجراي آن هستيم. در اين مدت پتروشيمي نوري افزون بر اقدام هاي اجرايي، براي تبليغ و فرهنگ سازي اين پروژه تلاش هاي زيادي داشته است؛ اقدام هايي همانند نصب بنرهاي تبليغاتي در فرودگاه براي معرفي کار مسئوليت اجتماعي حمايت از دلفين هاي گوژپشت خليج فارس و يا تهيه بروشورهاي آموزشي و لوازم التحرير با معرفي دلفين گوژپشت انجام شده است».
آموزش هاي محلي عجله بردار نيست
اين کارشناس ارشد اکولوژي دريا در طرح حمايت از دلفين هاي گوژپشت خليج فارس در توضيح اقدام هاي مشترک به نفع دلفين ها مي گويد: «در دوره تحصيلي 95-94 و 96-95 کلاسهاي آموزشي براي کودکان در مدارس منطقه و به خصوص محدوده روستاهاي پارک ملي نخيلو شروع شد که در مرحله اوليه، موضوع زيست دلفين ها را براي مردم توضيح داديم، زيرا بسياري از مردم محلي اصلا نمي دانستند در اين محدوده دلفين ها زندگي مي کنند. در اين سال ها بارها پيش آمده که در صورت علاقه مندي، تعدادي از اهالي و به خصوص جوانان را با خودمان به اين برنامه پايش در دريا مي آورديم تا از نزديک دلفين ها و اين اقدامات حمايتي ما را ببينند. مسئله اين است که در ارتباط با جوامع محلي نمي توانيم با سرعت پيش برويم وبايد به آهستگي مفاهيم حمايتي را منتقل کنيم. آموزش ها در اين روستاها با حساسيت جلو مي رود و محور آموزش هم کودکان هستند. البته بسياري از روستاهاي محدوده پارک ملي يا به دليل مهاجرت ديگر جمعيت کمي دارند و يا ديگر بچه اي ندارند که در مدارس درس بخوانند و مدارس تعطيل شده اند.
محسنيان توضيح درباره برنامه هاي تيم پايش در هر دوره ماهانه را در حالي شروع مي کند که سه خانم تيم به همراه قايقران که يک پير مرد محلي و ثابت در اين تيم است، لوازم ثبت اطلاعات و ساير تجهيزات را با کفش و شلوار خيس به قايق رسانده اند و در حال هل دادن قايق هستند. بالا آمدن آب هميشه يک ساعت مشخص ندارد و حالا که تيم اينجاست، نمي توانند بيشتر منتظر بمانند؛ پس بايد قايق را هل داد و در همان شرايط چند صد متري وسايل را برد و برگرداند. در واقع آنها در اين پنج سال و در آب و هوايي که تنها سه ماه آن قابل تحمل است و مابقي نفس گير مي شود، در کنار وظايفي که به شکل رسمي برايشان پيش بيني شده، مجبور به انجام کارهايي بوده اند که ممکن است در جايي ثبت نشود، اما به دليل علاقه به کارشان، دل به انجامش مي دهند. او مي گويد: آقاي مشيري، مدير انجمن طرح سرزمين هم با ما همراه مي شود و در واقع من و آقاي مشيري ثابت هستيم. همزمان يک نفر مشاهده گر و يک نفر براي ثبت اطلاعات همراهمان است. دو نفر ديگر مشاهده گر و يک نفر براي ثبت اطلاعات را متغير مي گذاريم تا فرصت براي دانشجويان و افراد علاقه مند وجود داشته باشد.
پتروشيمي نوري هم هزينه مي کند هم همراهمان است
اين کارشناس ارشد اکولوژي دريا در طرح حمايت از دلفين هاي گوژپشت خليج فارس، درباره هزينه ها و کمک هايي که در هر مرحله پايش پتروشيمي نوري انجام مي دهد، هم مي گويد: هر سال با توجه به تورم، هزينه هايي که پتروشيمي براي اين پروژه پرداخت کرده، متفاوت است و علاوه بر هزينه ماموريت، شامل هزينه اسکان، غذا، قايق، قايقران، نگهبان قايق و تعميرات، رفت و آمد محلي و آناليزها مي شود.
به گفته محسنيان، هم اکنون 32 دلفين گوژپشت بالغ در محدوده تحت پوشش شناسايي شده اند، اما تعداد ديگري هم همراه با اين گروه دلفين ها نابالغ و با اين تعداد از سال 2015 خطر انقراض وجود دارد. هر چند با اين اقدام ها نگراني اندکي کم شده، اما همچنان در معرض انقراض هستند. نمي توان گفت اگر اين اقدام ها انجام نشده بود، اين دلفين ها کامل از بين مي رفتند، اما حتما روي روند ادامه زندگي آنها تاثيرگذار بوده است». دلفين هاي گوژپشت، از باله پشتي خود برآمدگي دارند که آنها را از گونه هاي ديگر متمايز مي کند و به همين دليل به آنها گوژپشت مي گويند. اين گونه منحصر به محدوده جغرافيايي خليج فارس و آبهاي اين منطقه است که ويژگي هاي خاصي دارد و در طول عمر 30 تا 40 ساله خود از اين محدوده دور نمي شود و در عمق کمتر از 25 متر باقي مي ماند. دراين گونه نوزاد دلفين دو تا سه سال در کنار مادر مي ماند تا شير بخورد و آموزش بگيرد و در اين مدت نرهاي گروه از اين نوزاد دلفين حفاظت مي کنند. البته در اين محدوده موارد تهديدي از سوي جانداران دريايي براي اين دلفين هاي کم سن و سال وجود ندارد. اين گونه منزوي تر و متفاوت از دلفين هاي بيني بطري است که در سواحل قشم و هنگام ديده مي شوند و معمولا در دسته هاي سه يا چهارتايي حرکت مي کنند. محسنيان با بيان اينکه پستانداران دريايي رمز و رازهاي زيادي دارند و اطلاعات کمي از آنها در ايران و دنيا وجود دارد، ادامه مي دهد: باله پشتي دلفين ها اثر انگشت و بهترين نشانه براي تشخيص تفاوت آنهاست و مي توان از روي لک، سائيدگي، بريدگي يا رنگ دانه سفيد پوست در قسمت روي قوز و باله پشتي، تشخيص داد که بالغ شده اند تفاوت هايشان را ثبت کرد. اگر کامل طوسي رنگ باشند، امکان تشخيصشان را نداريم و جزء جمعيت حساب نمي شوند؛ به همين دليل ما تعدادي دلفين جوان و نابالغ و غير قابل تشخيص داريم که نمي توانيم به جمعيت اضافه شان کنيم». دلفين هاي ماده معمولا از 7-8 سالگي و دلفين نر از 12 سالگي به بعد بالغ مي شوند و دو - سه سال اوليه عمرشان کاملا در کنار مادرشان مي مانند و معمولا در مشاهدات ما دلفين نابالغ و در اصطلاح ما «تميزي» که در کنار مادر ديده مي شود، دلفين نوزاد است.
ماهيگيران، دلفين را برکت مي دانند
محسنيان که همزمان روي قايق کار عکاسي از دلفين ها را براي ساعت هاي پياپي و گاهي چند روزي مداوم انجام مي دهد، به باورهاي محلي مردم درباره دلفين ها اشاره مي کند و مي گويد: «ماهيگيران و مردم محلي دلفين را برکت مي دانند و برايشان ارزشمند است و اتفاقاتي هم که برايشان مي افتد و يا بدنشان زخمي مي شود، تقصير صياد نيست. مثلا در تور ماهيگيري گرفتار و خفه مي شوند چون ماهيگيران متوجه نمي شوند آنها در تور گرفتارند و ساعتها تور را بالا نمي آورند. از سوي ديگر دلفين ها عادت به شيطنت و دنباله روي از قايق ها را دارند و به همين دليل ممکن است مثل لاک پشت ها گرفتار پره موتور قايق ها شوند و يا ممکن است پوزه شان در سوراخ هاي گرگور گير کند. البته ماهيگيران مي توانند اين ملاحظات را داشته باشند و مثلا در محل هايي که دلفين ها را مشاهده مي کنند، تور نيندازند و يا آرام حرکت کنند». در محدوده اي که دلفين هاي گوژپشت زندگي مي کنند، جزيره زيباي نخيلو و چند جزيره زيباي ديگر همراه با جنگل هاي محدود حرا وجود دارند که زيستگاه گونه هاي جانوري زيادي هستند و تيم ارزياب دلفين ها در هر بار پايش ماهانه دلفين هاي گوژپشت، از اين محدوده هاي ارزشمند و زيبا هم بازديد و پايش دارند. به عبارتي حفاظت از دلفين ها، حفاظت از ساير گونه هاي جانداران اين محدوده را هم در پي داشته است. به واسطه اين اقدام مشترک بين يک انجمن غير دولتي، محيط زيست و پتروشيمي نوري، پروژه حافظت از دلفين هاي گوژپشت خليج فارس از سوي موسسات بين المللي در حال رصد است و از اين جهت مي توان گفت که به واسطه اين طرح حمايتي مشترک، دلفين هاي گوژپشت در همه جاي دنيا به نام خليج فارس و نام منطقه ثبت شده اند و تا به حال برنامه حفاظت از آنها هم به خوبي در جريان است. از آن سو هم پتروشيمي نوري به واسطه ثبت نماد دلفين هاي گوژپشت و طرح حمايتي از آنها توانسته اعتبار و جايگاهي متمايز از جايگاه اقتصادي و تجاري خود داشته باشد؛ جايگاهي که به دليل حساسيت به محيط پيرامون و توجه به مسئوليت هاي اجتماعي به دست آورده است.