با دنیای هنرهای تجسمی آشنا شویم
از سوخته کاری تا تاپیوگرافی
مشعل هنرتجسمی چیست و از کجا این نام وارد ادبیات ایران شده است؟ چگونه می توان در هنرهای تجسمی فعالیت داشت و آنها را آموخت؟ کدام هنرها جزء هنرهای تجسمی هستند؟ اینها پرسش هایی است که شاید ذهن شما را هم مشغول کرده باشد. شاید شما هم از جمله کسانی باشید که در گروه فرهنگی خبرگزاری ها و سر صفحه روزنامه ها و مجله ها نام هنرهای تجسمی را دیده باشید. مطلب پیش روی شما می کوشد تا ابتدا به چیستی هنرهای تجسمی پاسخ مختصری بدهد و پس از آن برخی نمونه های هنرهای تجسمی را به شما معرفی کند. هنرهایی که اگر کمی چشم بگردانیم و خوب نگاه کنیم، با ما زندگی می کنند و حیات پررنگی دارند.
هنر تجسمی
در یکی از معتبرترین کتاب ها درباره هنرهای تجسمی آمده است:«به گروهی از هنرها که حس بینایی را تحریک می کنند، اطلاق می شود. قابلیت تجسم، شکل پذیری و دیده شدن، خصوصیت بارز هنرهای تجسمی است. نقاشی، معماری، گرافیک، طراحی، پیکرتراشی و مجسمه سازی، هنرهای تزیینی و هنرهای دستی را می توان در زمره هنرهای تجسمی قرار داد. تا قبل از قرن 19 میلادی، هنرمندانی را که در این رشته ها مهارت داشتند، به عنوان هنرمند تجسمی می شناختند. پس از ابداع عکاسی، هنر گرافیک و تصویرسازی به طور کل تغییر کرد و یکسری آثار جدید هنری را به وجود آورد. با پیشرفت و توسعه فناوری، خلاقیت ها شکوفا و شیوه های گوناگونی از هنر ابداع شد. امروزه هنر تجسمی به طور کلی دگرگون و مرزهای سنت و مدرنیته در هم ادغام شده است. در حال حاضر هنرهای تجسمی شامل: نقاشی، خوشنویسی، مجسمه سازی، عکاسی، گرافیک، معماری، طراحی(طراحی داخلی و طراحی صنعتی)، هنرهای نمایشی و هنرهای دستی است. به طور کلی هنرهای تجسمی به هنرهای زیبا و هنرهای کاربردی گفته می شود.
عناصر و نیروهای بصری
الف-خط، سطح، رنگ، شکل، بافت، اندازه، تیرگی و روشنی، مربوط به بخش فیزیکی و قابل لمس هنرهای تجسمی می شوند.
ب- تعادل، هماهنگی، تناسب، کنتراست از مواردی است که قابل لمس نیست و حاصل تجربه هنرمند است. این عناصر موجب استحکام هنر تجسمی می شوند.
تشعیر
تشعیر،یکی از اصطلاحات مهم و کاربردی در هنر تذهیب و نقاشی ایرانی است. تشعیر، از نقش های یک رنگ یا دو رنگ تشکیل شده که در حاشیه و سرفصل های برخی کتاب ها و در و دیوار و پرده ها و فضاهای موجود در مجلس سازی ها و پرده های نقاشی ایرانی کشیده می شود و در جلدسازی و قلمدان سازی و قلم زنی بر روی فلز و نیز خطاطی دیده شده است. ریشه واژه تشعیر از شَعْر (مو) است و نقاشی های ظریفی از گیاهان و حیوانات دارد. تشعیرها معمولا از طلا هستند و به وسیله قلم موهای بسیار ظریف به انجام می رسد، زیرا ظرافت به کار رفته در تشعیر بسیار زیاد است؛ به همین دلیل آن را به مو تشبیه کرده اند. تشعیر دو قسمت دارد: تشعیر گیاهی یا تشعیر گل و بوته و تشعیر وحوش. در تشعیر گیاهی، تصاویر بر بالا و پایین برگ ها و گل ها به زر یا رنگ های سفید یا آبی یا مایه اصلی و ته رنگ لاجورد یا سیاه یا گِل ماشی و امثال آن، بر حواشی کتاب ها کشیده می شود.
مینیاتور
مینیاتور به معنای عام، به هر نقاشی در قطع کوچک نامیده می شود. البته سالهاست که در آکادمی ها و کتاب های معتبر نشاقی ایرانی نام «نگارگری» را برای آن برگزیده اند. در کتاب یعقوب آژند آمده است«این کلمه از واژه لاتین می نیوم ( minium) مشتق شده است که برای رنگ آمیزی قرمز در قرون وسطی در نسخه های تذهیب شده به کار رفته است. یکی از انواع مینیاتور، مینیاتورهای ایرانی و هندی هستند که شامل تصویرها و تذهیب کاری نسخه های داستان ها می شود. گونه ای از رنگ هایى که در ساخت مینیاتور مورد استفاده قرار می گیرد، رنگ هاى جسمى است. این نوع رنگ که از غلظت و ثبات بیشترى برخوردار است، براى ساخت تابلوهاى پرکار مصرف مى شود و بازگو کننده آن دسته از خصوصیات و حالاتى است که در تضاد با احساسات لطیف و انسانى است. از مشهورترین نگارگران ایرانی قدیمی می توان به سلطان محمد، کمال الدین بهزاد، رضا عباسی و در دوره جدید از محمود فرشچیان نام برد. نامی که اکنون یکی از پرآوازه ترین نام های هنر ایرانیان در جهان محسوب می شود.
تاپیوگرافی
تایپوگرافی به اثری گرافیکی گفته می شود که حروف، ساختار اصلی آن را تشکیل می دهد و از فونت های موجود با دخل و تصرفاتی که در آنها برای کشف ویژگی های بصری حروف انجام می شود، استفاده می کند. در تعریفی دیگر از این هنر آمده است«تایپوگرافی شاخه ای از گرافیک است که با استفاده از حروف چاپی روحیه و کاراکتر ثابتی را به حروف می دهد و با تغییرات مختلف، به مفهوم و هدف گرافیست نزدیک می شود. تایپوگرافی انواع مختلفی مانند تایپوگرافی انگلیسی، فارسی و حتی اشکال تایپوگرافی شده دارد. طراحی آن نوع از تایپوگرافی که در آن حروف،شکل یک جسم یا یک حیوان را می سازند نیز، به خلاقیت زیادی نیاز دارد. یک کتاب مرجع، قبض برق، مطبوعات، نوشته های انواع تابلوهای شهری، اعم از چاپی یا الکترونیک و البته پوستر و غیره همگی نیاز به طراحی تایپو گرافی دارند. یکی از مهمترین اهداف طراح تایپوگرافی این است که به کمک تایپ یا قلم و تصویر نه فقط خواندن را آسان و معنا را به صورتی نو و خلاقانه القا و کاری کند که مردم به خواندن و فهمیدن موضوع با شوق و علاقه جذب شوند.
مشبک کاری
مشبک کاری، یکی از شاخه های هنر منبت کاری است و ظرایف زیادی دارد که در تزیین قاب ها و سایر وسایل تجملی کاربرد دارد و معمولا روی چوب های گوناگون،عاج،استخوان انجام می شود. هنرمندان مشبک سازی از وسایلی چون کاغذ،چسب چوب،مته،اره،اره مویی،کمانه مشبک،سمباده،چکش،گاز انبر،چوب(تخته سه لایی)آلمینیوم،مس و چرم بهره می برند. ابتدا طرح یا خط مورد نظر را روی تخته، فلزیا چرم که زمینه اصلی کار است، می چسبانند و پس از بررسی و علامت گذاری روی طرح، نقاطی می گذارند که باید بریده شود، سپس با مته سوراخ می کنند. با استفاده از اره مویی نقش های اضافی بریده می شود. کهن ترین آثار مشبک به جا مانده در تاریخ ایران زمین، آثار مشبک فلز است. شاید یکی از دلایل آن ماندگاری و دوام آثار فلز در مقابل تهدیدهای طبیعی باشد. هنر مشبک کاری، اغلب برای تزئین و زیبا سازی و. . . درها و پنجره های مساجد، کاخ ها، اماکن معتبر، مقبره های بقاع متبرکه، وسایل زینتی تجملی، قاب ها و تابلوهای نفیس خوشنویسی، انواع پاراوانها، لوسترها و غیره به کارگرفته می شود. در مشبک درها و پنجره ها از انواع گره چینی های متداول در معماری، درودگری و غیره استفاده می شود.
سوخته کاری
سوخت نگاری، هنر سوزاندن چوب با هویه است و از آنجا که زمان بسیار بالایی می برد، می توان آن را فقط به هنرمندان بسیار پرحوصله توصیه کرد. در سوخته کاری از دو رنگ اصلی قهوه ای و طلایی و طیف های مختلفی که از این دو رنگ به وجود می آید، استفاده می شود. کنتراست هایی از رنگ قهوه ای که از دماهای مختلف نوک هویه روی چوب ایجاد می شوند، تعیین کننده زیبایی اثر خواهد بود، اما کمترین اختلاف زمانی در انجام سوخت باعث تغییر رنگ چوب و در نتیجه اختلاف در کنتراست ها باعث فرو رفتن نوک بسیار داغ هویه در چوب می شود و اثر را از بین خواهد برد. اساس سوزاندن چوب یا پیروگرافی مهارتی است که به آسانی آموخته می شود. از نیاز به حوصله بالا در انجام این هنر گفتیم، بد نیست این را هم بگوییم که آغاز کردن این هنر بسیار آسان است و بیشتر مبتدی ها این هنر را با قلم سوزاندن چوب (هویه) شروع می کنند که می توان از بیشتر فروشگاه های هنری خریداری کرد. شاید یکی از محتمل ترین هنرهای تجسمی که پس از خواندن این مطلب، آن را آغاز کنید همین سوخته کاری باشد.
معرق کاری
در دایره المعارف هنر، نوشته رویین پاکباز در تعریف معرق چنین آمده است: «معرق (موزائیک Mosaic) طرح پیک نما یا انتزاعی ساخته شده از قطعات سنگ، شیشه، سفال، چوب رنگین بر روی دیوار، سقف، زمین و غیره است. انواع معرق عبارتند از: معرق چوبی، معرق کاشی و معرق موزائیک. معرق سازی در ایران از قرن ۶ هجری و دوره سلجوقیان با ساخت کاشی معرق پیشرفت کرد و در قرن هشتم کامل تر و ظریف تر شد. در قرن نهم و دهم هجری نیز رشد بسیار زیادی کرد. شهرهای اصلی معرق سازی در این دوره اصفهان، یزد، کاشان، هرات، سمرقند و آران و بیدگل بودند. از سوی دیگر، معرق در معنای کلام اصولاً هر چیز رگه دار را گویند. ولی مفهوم آن در هنر معرق چوب، در کنار هم قرار دادن تکه های رنگین چوب و مصالح دیگر از جمله عاج، صدف، فلز و. . . به طوری که طرح مورد نظر حاصل شود. معرق در واقع قرار گرفتن خط در کنار خط است.» معرق کاری، هنر دلنشینی است که این روزها خیلی از جوانان را به خود جذب کرده است. راستی شاید شما هم روزی معرق کاری کنید، خیلی دور نیست.