آشنایی با حافظه تاریخی صنعت نفت ایران
آرشیو مسجد سلیمان
علی الله علی جانی اسناد و مدارك گردآوري شده از مسجدسلیمان در مرکز اسناد موزه هاي نفت، افزون بر اسناد مربوط به اكتشاف نفت در خاستگاه نفت ايران، اسنادي از شركاي شركت نفت ايران و انگليس، يعني شرکت هاي نفت عراق، کویت و برمه را نيز شامل می شود.
آرشیو اسناد مسجدسلیمان در مركز اسناد موزه هاي صنعت نفت، از یکهزار و 38 پرونده تشكيل می شود که حدود 95 درصد آنها به زبان انگلیسی و بقیه به زبان فارسی است. تاريخ اين اسناد نيز دوره زماني 1908 میلادی تا اوایل دهه 1980 میلادی را دربرمي گيرد.
در مرکز اسناد صنعت نفت ایران، گنجینه های متعددی وجود دارد که هریک از آنها به نام «منشأ تولید» یا «منشأ نگهداری» آن اسناد شناخته می شوند. یکی از قدیمی ترین و مهم ترین این گنجینه ها، آرشیو اسناد مسجدسلیمان است. این اسناد، باقی مانده تعداد کثیری از اسناد مربوط به مکاتبات اکتشاف و حفاری مسجدسلیمان است که در طی زمان مفقود یا امحا شده است.
بیشترین حجم اسناد به بازه زمانی دهه 1930 تا اوایل دهه 1970 میلادی تعلق دارد و اغلب آنها را اسناد فنی و مهندسی و نزدیک به 20 درصد را بروشورها و کاتالوگ ها تشکیل می دهند.
این مجموعه به دلیل قدمت و شرایط نامناسب نگهداری، نخست به ارزشیابی فنی و سپس به مرمت و دیجیتال سازی نیاز دارد. البته اسناد مهم نیز در حال مرمت و دیجیتال سازی است و امید می رود تا پایان سال 1397 بخش عمده ای از اسناد مهم، مرمت و دیجیتال سازی شود تا برای سرویس دهی به پژوهشگران این حوزه آماده شود. در ادامه برخی از مهم ترین اسناد موجود در این گنجینه معرفی می شود:
اسناد اکتشاف و حفاری در مسجد سلیمان (میدان نفتون)
در سال 1901 میلادی و با وساطت «آنتوان کتابچی خان» تبعه گرجی الاصل ایرانی، قراردادی میان دربار ایران و شخصی به نام ویلیام ناکس دارسی در تهران امضا شد. به موجب این قرارداد که مظفرالدین شاه آن را امضا کرد، اکتشاف و بهره برداری از نفت ایران به مدت 60 سال به دارسی واگذار شد.
دارسی بلافاصله با مشارکت شرکت انگلیسی نفت برمه، شرکت نفت انگلیس و ایران را تاسيس كرد كه به موجب قرارداد، 16 درصد از منافع حاصل از درآمد شرکت تازه تاسیس به دولت ایران تعلق می گرفت. پس از تاسیس شرکت و استقرار امکانات فنی در ایران، مهندسان شرکت در بخش های غربی و جنوب غربی ایران شروع به اکتشاف و حفاری کردند. آنها ابتدا در سال 1902 چاه شماره یک را در منطقه چیاسرخ حفر کردند که نتایج حاصل از آن ناامید کننده بود. سال بعد چاه شماره دو را حفر کردند که به شناسایی يك میدان نفتی منجر شد، اما ميزان آن، اقتصادی نبود. دارسی در کمال ناامیدی متوجه منطقه ماماتین در نزدیکی رامهرمز شد و پس از مدتی امکانات حفاری را به مسجدسلیمان و منطقه معروف به نفتون منتقل کرد. پس از 7 سال مطالعات زمین شناسی، اکتشاف و حفاری، سرانجام در هفته بیستم از عملیات حفاری (سه شنبه 26 ماه مه سال 1908 میلادی) مته حفاری به لایه ای بزرگی از نفت برخورد کرد و نفت با فشار زیاد به بیرون فوران كرد و اولین میدان نفتی قابل استحصال خاورمیانه کشف شد. پس از آن حفاری تا چند هفته ادامه داشت، اما تا قبل از پایان سال متوقف شد و تا سال 1917 میلادی، همچنان متوقف ماند. علت این توقف 9 ساله حفاری در مسجدسلیمان را می توان به دو عامل مربوط دانست: در وهله نخست، لزوم ساختن پالایشگاه و ایجاد خط لوله و تلمبه خانه نفت از مسجدسلیمان به پالایشگاه بود که بهترین نقطه برای آن، در جزیره آبادان قرار داشت. عملیات ساخت پالایشگاه و خط لوله و تلمبه خانه در مدت پنج سال به پایان رسید و اولین محموله صادراتی نفت ایران از پالایشگاه آبادان در سال 1913 از مسیر اروندرود و خلیج فارس صادر شد.
دومین عامل نیز، شروع جنگ جهانی اول در اروپا و سرایت کردن آن به ایران بود. مدتی پس از شروع جنگ، ایران محل درگیری نیروهای متخاصم شد و کماندوهای ارتش آلمان با همدستی برخی عشایر ایران از جمله قشقایی ها و تنگستانی ها به خطوط لوله و تاسیسات شرکت حمله کردند و ضمن قطع کردن خط لوله انتقال نفت از مسجدسلیمان به پالایشگاه آبادان، خسارت های هنگفتی به شرکت و دولت ایران وارد کردند و عملیات استخراج و تولید و فروش نفت را تا سال 1917 که نیروهای بریتانیایی موفق به برقراری امنیت در آن مناطق شدند، متوقف کردند. اسناد فنی حفاری در مسجدسلیمان از سال 1908 به بعد در آرشیو مرکز اسناد صنعت نفت نگهداری می شود.
اسناد شرکت نفت عراق
اوایل قرن بیستم در دوره سلطنت عبدالحمید دوم خلیفه عثمانی، شرکت راه آهن دولتی آلمان و دویچه بانک، پروژه عظیم خط آهن برلین تا جده را در دست اجرا داشتند. این خط آهن از عراق عبور می کرد که در آن سال ها جزء امپراتوری عثمانی بود. مهندسان آلمانی که در منطقه کرکوک مطالعات زمین شناسی انجام می دادند، متوجه وجود نفت در این منطقه شدند. این خبر به سلطان عثمانی رسید و او «گالوست گلبنگیان» دلال ارمنی را مامور بررسی موضوع کرد. گلبنگیان موفق شد شرکتی به نام «شرکت نفت ترکیه» را تاسیس کند.
خط لوله موصل به حيفا در ساحل مديترانه (1938 ميلادي)
این شرکت پس از استقلال عراق از امپراتوری عثمانی به «شرکت نفت عراق» تغییر نام داد. 50 درصد سهام این شرکت متعلق به شرکت نفت انگلیس و ایران و مابقی به دویچه بانک آلمان، شرکت شل و شخص گلبنگیان تعلق داشت. این شرکت در دو منطقه عمده در عراق موفق به اکتشاف نفت در مقادیر اقتصادی شد. یکی در شمال عراق در کرکوک و دیگری در شرق این کشور در مناطق چیاسرخ، نفت خانه و« نفت شهر » که با ایران مشترک است.
پس از اکتشاف نفت در کرکوک، شرکت نفت انگلیس و ایران و شرکا، یک شاه لوله از کرکوک به سمت مدیترانه کشیدند که از نظر فنی در نوع خود بی نظیر بود. این شاه لوله با عبور از رودهای فرات و دجله به حدیثه می رسید و در حدیثه به دو شعبه تقسیم و یکی از راه شمال وارد خاک سوریه می شد.
اين خط لوله در ادامه به بندر تریپولی لبنان در ساحل مدیترانه می رسید. شعبه دوم از راه جنوب وارد اردن می شد و به بندر و پالایشگاه نفت حیفا در فلسطین می رفت. این خطوط لوله در 15 ژانویه سال 1935 با حضور ملک غازی پادشاه عراق* و سر فرانسیس همفریز سفیر بریتانیا در آن کشور افتتاح شد.
در مجموع 12 ایستگاه تلمبه خانه در این خطوط تعبیه شد و نزدیک به سالی چهار میلیون تن نفت از کرکوک به اروپا از راه مدیترانه صادر می شد. این خطوط لوله، بسیار مهم و راهبردی بودند و در طول جنگ دوم جهانی نیازهای نیروهای انگلیسی و آمریکایی را تامین می کرد. در سال 1948 و با شروع منازعات اعراب و رژیم صهیونیستی و تاسیس این رژیم در اراضی فلسطین، عراق صادرات نفت به وسیله خط لوله جنوبی را برای همیشه متوقف کرد. خط لوله شمالی هم پس از جنگ دوم و تغییرات ژئوپولیتیک در منطقه با کمی انحراف از لبنان وارد طرطوس سوریه شد. در سال 1952 خط شمالی بازسازی و این بار به جای طرطوس به بندر بانیاس ختم می شد. اسناد هواشناسی مناطقی که این خطوط لوله از آنها عبور می کند، به اضافه نقشه های هواشناسی، بندر آبادان و مناطق شمالی خلیج فارس تا دریای مدیترانه با جزییات کامل مانند میزان بارندگی، وزش باد، درجه دما و غیره در زمره اسناد گنجینه مسجدسلیمان قرار دارد که در نوع خود بسیار حائز اهمیت است. بخش دیگری از اسناد شرکت نفت عراق که در آرشیو مسجد سلیمان نگهداری می شود، گزارش ها و مکاتبه های فنی و اداری شرکت نفت خانقین است که زیر مجموعه شرکت نفت عراق بود. در ابتدای این گزارش آمد که دارسی در چیاسرخ اولین چاه نفت خود را حفر کرد. چیاسرخ منطقه ای کردنشین است که در گذشته همواره بر سر مالکیت آن بین ایران و عثمانی منازعه وجود داشت. در نهایت در سال 1912 براساس پیمان اسلامبول این مناطق به عثمانی واگذار شد. شرکت نفت عراق که نیمی از سهام آن متعلق به کمپانی نفت انگلیس و ایران بود، در چیاسرخ، نفت خانه و نفت شهر شروع به حفاری و اکتشاف کرد و در نهایت به نفت قابل استحصال دست یافت. نفت این مناطق به شهر خانقین که در نزدیکی مناطق نفتی قرار داشت، فرستاده می شد. شرکت نفت عراق در خانقین پالایشگاهی به نام الوند ساخت. این نام از رودخانه الوند که از شهر خانقین عبور می کند، برداشته شده بود. تعداد قابل توجهی از اسناد فنی و اداری چیاسرخ، نفت خانه و نفت شهر و شرکت نفت خانقین در آرشیو مسجد سلیمان نگهداری می شود.
شرکت نفت کویت
در میان آرشیو اسناد مسجدسلیمان، بخشی از اسناد فنی و اداری شرکت نفت کویت نیز نگهداری می شود. عمده این اسناد، مکاتبات و گزارشات فنی و اداری میان شرکت نفت کویت و شرکت نفت انگلیس و ایران است. همانند شرکت نفت عراق، شرکت نفت انگلیس و ایران سهام دار عمده و اصلی شرکت نفت کویت بود. این اسناد بیشتر متعلق به دهه 1340 میلادی است.
شرکت نفت آسام- برمه
شرکت نفت برمه که سال ها قبل از تاسیس شرکت دارسی، فعالیت های اکتشافی و استخراج نفت را در کشور برمه (میانمار) آغاز کرده بود، یکی از شرکای شرکت نفت انگلیس و ایران بود. این شرکت بعدها شرکت نفت آسام هندوستان را تاسیس کرد که همکاری و شراکت نزدیکی با شرکت نفت انگلیس و ایران داشت. برخی اسناد و مکاتبات شرکت نفت آسام هندوستان با شرکت نفت انگلیس و ایران که متعلق به دهه 1940 میلادی است نیز، در آرشیو مسجدسلیمان نگهداری می شود.
اسناد صادرات نفت ایران از بندر معشور (ماهشهر) و پروژه چم
در دهه 1930 میلادی شرکت نفت انگلیس و ایران موفق به کشف دو حوزه نفتی بزرگ در آغاجاری و گچساران شد. پس از ایجاد تاسیسات استخراج و فرآوری نفت در این دو حوزه، تصمیم بر این قرار گرفت که نفت آنها را با خط لوله به بندر معشور (ماهشهر) منتقل و از آنجا با تانکر صادر کنند. برای سالیان متمادی تا دهه1960 میلادی، بندر معشور اصلی ترین پایانه صدور نفت خام ایران بود. اسناد مربوط به صدور گواهی نامه تایید کیفیت نفت خام صادراتی ایران از این بندر که عمدتا متعلق به دهه1960 میلادی است، در آرشیو مسجد سلیمان وجود دارد. در دهه 1960 میلادی و همزمان با توسعه صنعت نفت ایران، کنسرسیوم بین المللی که طرف قرارداد دولت ایران بود، تصمیم گرفت یک پایانه بزرگ و پیشرفته برای صادرات نفت ایران تاسیس کند. در نتیجه با موافقت دولت وقت ایران، طرح معظم «چم» در جزیره خارک اجرا شد. به موجب این طرح، خطوط لوله انتقال نفت به بندر معشور قطع و به جزیره خارک منتقل شد و یک خط لوله هم از پالایشگاه آبادان به خارک کشیده شد و تاسیسات عظیمی شامل انبارهای نفت، فرودگاه، اسکله بارگیری و غیره در این جزیره ساخته شد. گوشه ای از اسناد مربوط به ساخت و ساز این پروژه به همراه نقشه های فنی آن در آرشیو مسجد سلیمان نگهداری می شود.
کنفرانس ها و برنامه های توسعه ای شرکت نفت انگلیس و ایران
از دیگر اسناد قدیمی و مهمی که در این آرشیو نگهداری می شود، می توان به موارد زیر اشاره کرد: اسناد زمین شناسی و فسیل واره شناسی منطقه بختیاری، اسناد زمین شناسی و حفاری اکتشافی در بندرعباس، بندرلنگه، جزیره قشم و کیش، مسجدسلیمان، هفتکل، لالی، ماماتین، کوه موند، امام حسن، پاژنان، گچساران، گچ قراقول، چیاسرخ، نفت خانه، نفت شهر، نفت سفید، خلف آباد و دیگر مناطق که همه آنها متعلق به پیش از جنگ دوم جهانی است. همچنین اسنادی از کنفرانس های تولید و توسعه و برنامه های آتی شرکت در ایران که به دهه 1930 و 1940 میلادی تعلق دارد، از جمله اسناد آرشیو مسجدسلیمان است.
بی شک موارد بیشتر و متعددی وجود دارد که ذکر همه آنها در این گزارش نمی گنجد. فقط می توان گفت که آرشیو مسجدسلیمان، حافظه تاریخی صنعت نفت ایران است و باید مانند گوهری گرانبها و میراثی ذی قیمت از آن محافظت شود.
پانوشت:
* ملک غازی پسر ملک فیصل، پادشاه عراق از خاندان هاشمی عربستان بود. جد غازی، حسین بن علی معروف به شریف حاکم مکه بود. فرزندان شریف مکه پس از متلاشی شدن امپراتوری عثمانی در خلال جنگ اول جهانی به ترتیب به پادشاهی عراق و سوریه و اردن رسیدند. غازی در سال 1912 در مکه به دنیا آمد و در سال 1920 برای مدتی کوتاه نایب السلطنه سوریه بود و از سال 1933 تا 1939 در عراق سلطنت کرد.