نگاهي به آيين هاي سنتي عزاداري سالار شهيدان در چهارگوشه ايران (بخش دوم) داغ تاریخی یک عشق

فرهنگ عاشورا و عزاداري براي سيد و سالار شهيدان، حضرت امام حسين(ع) از سابقه اي ديرينه در ايران برخوردار است. آيين هاي عاشورايي در چهارگوشه ايران قدمت بسيار زيادي دارند. آيين هايي که هر کدام با رنگ ها، نشانه ها، نواها و معناهاي خود، روح مذهبي ايراني را به نمايش مي گذارند. تعداد اين آيين ها بسيارند. در مطلب پيش رو به تعدادي از آنها نگاهي انداخته ايم. تلاش مي شود تا در بخش هاي ديگر، آيين هاي عاشورايي بيشتري را از نظر بگذرانيم.

سنگ زني و طوق گرداني

اين آيين ديرين همه ساله در ششمين روز ماه محرم در روستاي اعلاء در جنوب سمنان برگزار مي شود و اهالي اين روستا، روستاهاي اطراف و علاقه مندان به اهل بيت(ع) از شهر سمنان، به ياد مظلوميت و شهادت حضرت اباعبدالله الحسين(ع) به سوگواري مي پردازند. آيين سنگ زني که خاص اين روستاست، ريشه اي 100 ساله دارد و به عزاداري روستاي اعلاء سمنان حال و هوايي ويژه داده است و عزاداران هنگام سنگ زني، نواي «عطشان حسين، مظلوم حسين» سر مي دهند. اين آيين با عنوان سنگ زني در استان سمنان و به شماره 83 در سال 1388 در فهرست ميراث معنوي کشور به ثبت رسيده است. سنگ زني يکي از شيوه هاي سنتي عزاداري ماه محرم در برخي نقاط استان سمنان است که در اين شيوه از 2 سنگ يا 2 چوب، کوچک و دايره اي شکل، يا سنگ هايي به اندازه کف دست با قطر تقريبي هفت سانتي متر استفاده مي شود. سنگ زنان همراه با آهنگ نوحه به منظور تعزيت شهادت مظلومان کربلا، سنگ ها را در 2 شيوه تک ضرب و سه ضرب به هم مي زنند. علاوه بر روستاي اعلا، در روستاهاي صالح آباد شاهرود، کهن آباد آرادان و شهرهاي دامغان، سرخه، بسطام و بيارجمند، اين آيين همه ساله در ايام دهه محرم اجرا مي شود.

نخل گرداني

با پايان يافتن نماز ظهر عاشورا، کهن ترين آيين عزاداري مردم يزد در سوگ سرور و سالار شهيدان، حضرت اباعبدالله الحسين(ع) و ياران و خاندان ايشان، برگزار مي شود و صدها نخل بر شانه هاي مردم عزادار يزد، به حرکت در مي آيند. نخل که سازه اي چوبي و هر تکه از اين سازه نماد و مضموني از واقعه کربلاست، نماد تابوت امام حسين (ع) است، تابوتي که هرگز وجود نداشت تا وجود نازنين اين امام همام، درون آن قرار گيرد. نخل برداري نيز، تشييع نمادين براي شهداي کربلاست، امام و شهدايي که تشييعي متفاوت از همه انسان ها داشتند، تشييعي که به جاي آنکه پيکر بر شانه هاي عزاداران قرار گيرد. نخل ها از اولين روز محرم سياهپوش مي شوند و روز عاشورا با حضور خيل عزاداران حسيني در سراسر استان يزد بر دوش عزاداران قرار مي گيرند و آنگاه آرام و خرامان مي چرخند و دوباره بر جاي خود مي نشينند. نخل سازه اي چوبي است که با چوب اسکلت بندي شده است. براي پايه هاي آن، چهار قطعه چوب به صورت عمودي در چهار طرف و براي بلند کردن آن چند قطعه چوب به صورت افقي تعبيه شده است. براي بستن آن، تعدادي از خدام حسينيه از صبح هشتم محرم دست به کار مي شوند. آنها روي پارچه مشکي و در جلو و عقب آن، خنجر، آيينه هاي بزرگ و نيز يک سازه چوبي به شکل سرو در جلو و عقب نصب مي کنند که اين کار تا ظهر روز نهم محرم (تاسوعا) ادامه مي يابد.

مشعل گرداني

آيين مشعل گرداني نجفي هاي مقيم قم، از جمله اين آيين هاست که به منظور يادآوري آتش زدن خيمه هاي امام حسين(ع) شب هاي هفتم، هشتم و نهم محرم پس از نماز مغرب و عشا از حسينيه نجفي هاي قم واقع در خيابان گذر خان شروع مي شود و عموم مردم همراه دسته عزاداري به سمت حرم حضرت معصومه(س) براي عرض تسليت به اين بانوي بزرگوار حرکت مي کنند. مشعل گرداني از سال 1350 همزمان با راه اندازي حسينيه نجفي ها در قم کليد خورد. حتي مي توان مدعي شد اين تنها مشعل گرداني در ايران است.72 مشعل به شکل مثلثي روي يک علم افقي سوار شده اند به طوري که مشعل مياني بزرگترين ميله و پايه را نسبت به مشعل هاي کناري دارد. مشعل شکلي کشتي و مثلثي دارد و به دليل آنکه در دوران گذشته چراغي نبوده مشعل هايي روشن مي کردند و به سمت حرم امام حسين(ع) مي رفتند و دسته عزا پشت آن حرکت مي کرده و اين مشعل ها در آن دوران حالت هدايت گري داشته است. وي معتقد است 72 مشعل يادآور 72 يار امام حسين(ع) است که شعله اي به ياد هر يک از آنها در اين شب ها روشن مي شود. دسته عزاداري مربوط به مشعل گرداني همراه با نوحه خواني بر سر و سينه خود مي زنند، اشک عشق از چشمانشان جاري مي شود تا ارادت و محبت خود را به اين خاندان بيش از پيش نشان دهند.

سينه زني جنوبي

عزاداري براي سيدالشهدا و يارانش در بوشهر را شايد بتوان متفاوت ترين نوع آن در ايران دانست. عاشورا در بوشهر همراه با نوحه هاي جان سوز، نواي سنج و دمام است. نواي غم انگيزي که با کوب آن، قلب عزاداران به درد مي آيد و با هر بيت از نوحه، سوز دلشان بيشتر. سينه زني آنان نيز ديدني است نظمي که براي احترام در عزاداري خود رعايت مي کنند بدين صورت است که سينه زنان 5 تا 20 حلقه به دور نوحه خوان تشکيل داده و به صورت دايره وار و هماهنگ با نواي نوحه مي چرخند. هر نفر با دست چپ، کمر فرد کناري را گرفته و با دست راست خود سينه مي زند، شالي هم که بر کمر خود بسته به معناي همکاري و کمر همتي است که براي برگزاري هرچه بهتر عزاي حسين بسته اند. از دور که هيئت را نگاه مي کني، شکوه و عظمت اين نوع از سينه زني را در يکي شدن افراد با هم مي يابي، يکي شدن دل هاي عزاداري که در کنار هم نام حسين را فرياد مي زنند تا صدايشان باهم به عرش برسد. به پايان مراسم که نزديک مي شوند، همان زماني که سينه زني اوج گرفته، نوحه خوان پس از يک مکث کوتاه با صداي رسا مي گويد واحد و گروه سينه زن يک صدا جواب مي دهند الله واحد و نوحه خوان، نوحهِ واحد را مطابق و مناسب با روز عزا مي خواند.

چمري نوازي

با شروع روز عاشورا در اولين ساعات روز صداي ساز و دهل با نواي سوزناک و غم انگيزي موسوم به نواي «چمريونه» عزاداران حسيني را به حضور در دستجات و هيئت عزاداري دعوت مي کند. «چمر»، «چمري» يا «چمريونه» موسيقي و آهنگ اندوه باري است که در سوگ و عزاي افراد بزرگ در ريتمهاي متفاوت و به وسيله «سرنا» و «دهل» نواخته مي شود.پيام آيين «چمر» علاوه بر بيان اوج اندوه مردمان اين سرزمين، حامل پيغامي است براي ساير افراد؛ به نوعي که با اجراي اين مقام از موسيقي عزا همه خواهند فهميد که بزرگي از ميان ايل يا طايفه عزادار مرده است.صبح عاشورا در بيشتر شهرهاي لرستان با صداي سوزناک «چمريونه» آغاز مي شود و همه زمين و زمان بر حادثه اي مي گريند که سال هاست سرنا و دهل لرستان را به چمري نواختن خو داده است. عزاداران فراخوانده شده با حضور در تکيه هاي محله و «گل مالي» کردن خود گرد آتش مي ايستند تا از سرما محفوظ مانده و شروع به سينه زني و عزاداري مي کنند. سرما و گرما و تابستان و زمستان ندارد. تنها چيزي که مردم را در غم حسين گل اندود کرده عشق است و محبتي که مردمان لر به اهل بيت و حسين(ع) و ابوالفضل(ع) دارند. غم و ماتمي که اين فضاي روحاني دارد، بيش از آن است که بتوان در چند سطر آن را معنا کرد، بايد باشي و ببيني تا بداني غم و ماتم نواي «چمريونه» چگونه دوستداران حسين (ع) را به کوچه ها و هيئت ها مي کشاند.

تشت گذاري

آيين تشت گذاري يکي از قديمي ترين سنت ها و مناسک ايراني است که در آستانه ماه محرم برگزار مي شود. اين آيين سه روز پيش از آغاز محرم طي تشريفات خاص و پرشور برگزار مي شود. مردم زنجان معتقدند اين سنت با الهام از اقدام سالار شهيدان و يادآور رفتار جوانمردانه امام حسين(ع) است. براساس روايت ها ايشان در روز 27 ذي حجه آب مشک ها را در تشت ها ريخته و لشکر حر و اسبان سپاه او را سيراب مي کند. تشت هايي که در اين آيين مورد استفاده قرار مي گيرد، از جنس برنز يا مس است. بعد از عزاداري ريش سفيدان و عاشقان حسين (ع) در هر محله تشت ها را به دوش حمل کرده و وارد مسجد مي شوند و حاضران در مجلس به احترام آن به پا خاسته و در مقابل آنها سينه زني مي کنند و نواي الدخيل يا ابوالفضل سر مي دهند. پس از آن ريش سفيدان با دور زدن در مسجد، تشت ها را سرجاي خود قرار مي دهند و تشت ها را از آبي که در کوزه ها بر دوششان حمل کرده اند پر مي کنند. روشن کردن شمع و نوشيدن آب متبرک از اين تشت ها همراه سوگواري از ديگر اعمال اين آيين است. بعداز اتمام آيين، مردم آب هاي موجود در تشت ها را به عنوان تبرک به خانه هايشان برده و ميان اقوام تقسيم مي کنند.