به بهانه 28 شهريور، روز جهاني حفظ محيط زيست کوهستان
در دل کوهستان برای کوهستان بمانیم
مشعل: کوه ها، جاذبه هاي دور دست و قد بلند زمين ما، آنقدر مهم هستند که در کنار همه جاذبه هاي زميني، با حساسيتي بيشتر آنچه در آنهاست را بررسي کنيم و درباره آن حرف بزنيم و برنامه هايي را منحصر به کوهستان ها هماهنگ کنيم. کوهستان، جغرافيايي متفاوت و زيبا دارد که سرچشمه همه رودهاي بزرگ و منشا نيمي از آب هاي شيرين جهان و زيستگاه گونه هاي بي شمار گياهي و جانوري است. از اين رو آنهايي که به اين اکوسيستم مهم اهميت مي دهند، در سال 2002 براي کوه ها بزرگداشتي بين المللي برگزار کردند و در ادامه هم مجمع عمومي سازمان ملل متحد در پنجاه و هفتمين جلسه خود در ژانويه 2003، روز 11 دسامبر (20 آذر) را به عنوان روز جهاني کوهستان تعيين کرد. همچنين 19 سپتامبر (28 شهريور) به عنوان روز جهاني حفظ محيط زيست کوهستان نامگذاري شده و هر سال، اين روز، با محورهايي متفاوت مورد استقبال قرار مي گيرد. سازمان ملل، مسئوليت هماهنگي اين روز را به عهده سازمان فائو گذاشته و اين مجموعه هر سال با تعيين يک موضوع، از کشور هاي کوهستاني و اعضاي مشارکت براي کوه ها (MP) دعوت مي کند تا با اجراي آيين هاي ويژه نظير گردهمايي و اجراي برنامه هاي کوهنوردي، در بزرگداشت اين روز و تاکيد هر چه بيشتر بر اهميت و نقش کوهستان بکوشند. براي کوهستان، نمادي طراحي کرده اند که درآن سه مثلث متساوي الاضلاع روي يک خط افقي قرار دارد که نماد نشان از يخ و برف، منابع طبيعي و سرسبزي و محصولات است.
آنچه نفس کوهستان را به شماره مي اندازد
اين منبع آرامش و حيات و زيبايي، در مناطق مختلف به انحاي گوناگون در معرض آسيب هاي کوتاه و بلند مدت قرار دارد؛ آسيب هايي که شايد به نظر جدي باشند؛ اما در بلند مدت صدمه جبران ناپذيري را وارد مي کنند. کوهستان در فصول مختلف، محل چَراي دام است و همين چَراي بدون برنامه و افسارگسيخته، يکي از تهديدهاي اساسي در تخريب محيط زيست کوهستان به شمار مي رود که بيش از هر عامل ديگري، به تخريب کوه ها دامن زده است، به طوري که اکنون کمتر محيط کوهستاني در کشور يافت مي شود که از تخريب هاي ناشي از چَراي دام در امان مانده باشد. تخريب پوشش گياهي کوهستان و فرسايش خاک ناشي از چراي دام، به اندازه اي است که در اغلب محيط هاي کوهستاني که تا 10سال پيش پوشيده از گياه بود، فقط خاک لخت باقي مانده است. اين روند در کشور ما همانند بسياري از نقاط جهان در سطحي نگران کننده ادامه دارد و در سفر به استان هاي غربي و شمال غربي کشور متوجه از ميان رفتن جنگل هاي دامنه کوهستان و تبديل شدن آنها به زمين هاي کشاورزي و مرتع مي شويم.
در عين حال، جاده سازي و عمليات عمراني براي بهره برداري از منابع طبيعي و يا عبور از آنها، به شکلي عمده از سوي سازمان هاي دولتي، بخش خصوصي و مردم ادامه دارد، ضمن اينکه خشکسالي و کمبود منابع آبي يکي ديگر از زمينه هاي کم آبي در کوهستان شده است. کوهستان، منبع آبي پايين دست خود است؛ اما با مديريت نادرست منابع آبي و بهره برداري هاي افسارگسيخته، بسياري از اين منابع آبي به مرز صفر نزديک شده اند. به اين عوامل بايد ساخت و ساز، معدن کاوي، تبديل شدن به محل دپوي زباله و نفوذ شيرابه به آب هاي زيرزميني و البته گردشگري ناسالم را هم بايد اضافه کرد. در سال هاي اخير، در کشورخودمان با افزايش گردشگري، انواع برنامه هاي طبيعت گردي اجرا مي شود که به جاي کمک به حفظ طبيعت کوهستان، به تخريب زودتر آن کمک مي کند. برنامه هاي گردشي آفرود، تور رنگ و انواع کمپينگ در طبيعت کوهستان، به عوامل تهديد کننده اصلي تبديل شده اند. جدا از اين موارد، در سال هاي اخير موارد زيادي از آتش سوزي هاي عمده در ارتفاعات جنگي شمال و غرب کشور را شاهد هستيم که بسياري، دلايل آن را اهداف اقتصادي ناشي از تخريب جنگل ها مي دانند که اين آتش سوزي هاي مداوم، محيط زيست کوهستان را دگرگون مي کند و گاه به طور کامل از بين مي برد. کوهستان به عنوان مادر بسياري از نعمت ها در دهه هاي اخير، تحت فشار تغييرات اقليمي، گرسنگي و مهاجرت ها قرار گرفته و حضور يا عدم حضور انسان ها، نفس اين بخش از زمين را به شماره انداخته است.
نجات کوهستان، نجات خودمان است
ممکن است منفعت کوهستان و محيط زيست آن براي همه اقشار مردم باشد، اما معدود اقشاري هستند، همانند محيط بانان و کوهنوردان، که فرصت همراهي با طبيعت کوهستان را بيشتر دارند، از اين رو انتظاري که از اين گروه مي رود، بيشتراست. کوهنوردان و طبيعت گردها براي بهره مندي از محيط طبيعي، خود را مقيد به محيط کوهستان و کاهش عوامل مخرب آن مي دانند. به همين دليل، به شيوه ها و روش هاي آموزش کلامي يا اقدام هاي تشويقي در جامعه اقدام کرده و تورهاي شلوغ و آسيب رسان به طبيعت کوهستان را اجرا نمي کنند، حتي اگر ديگران اشتباه يا تخريبي داشته بـاشــنـد، کـوهـنـورد و طبيعت گرد، مانند يک محيط بان مسئول، مراقب است و تذکر لازم را مي دهد و گاه خود دست به جبران مي زند.
ايران ما به سبب تنوع آب و هوايي که از آن سراغ داريم، ارتفاعات و دامنه هاي کوهستاني با پوشش گياهي زياد و متنوعي دارد. ارتفاعات کوهستاني که محل زندگي و معيشت بخش زيادي از روستاييان و عشاير و در عين حال موعودگاه بسياري از علاقه مندان به کوهستان است. سازمان جهاني فائو، تاکنون بارها بر اهميت حمايت از روستاييان کوهستان و ساير بهره مندان از کوهستان تاکيد کرده تا در اين همزيستي، کمترين آسيب به کوهستان وارد شود. کوهستان ها نه تنها منبع اصلي آب و مقاومت در مناطق خشک هستند، بلکه درباره ايران، ميزبان تنوع زيستي گسترده و مأمن گونه هاي گياهي منحصر به فرد و حتي «گونه هاي نادر» است.
در حال حاضر، گروه هاي زيادي از تيم هاي کوهنوردي و طبيعت گردي، دامنه هاي ارتفاعات البرز يا زاگرس را در فصول مختلف انتخاب مي کنند و سفر به قلل 3 هزار و 4 هزار متري به بالا، به يکي از تفريحات اصلي آنها تبديل شده است. بسياري از کارکنان صنعت نفت در زيرمجموعه هاي مختلف به شکل تيمي، انواع قلل زيبا و معروف را فتح کرده اند و وقتي درباره اهميت کوهستان صحبت مي کنيم، بيشتر از هر مخاطبي اهميت اين موضوع را درک مي کنند و به عنوان حافظ کوهستان، در دل آن جاي مي گيرند.
بنابراين شايد لازم باشد به مناسبت اين روز، يکبار ديگر درباره محيط زيست کوهستاني شهر يا استان مان بازانديشي کنيم؛ اينکه چقدر درباره اين جاذبه مهم و حياتي مي دانيم و آيا مي توان بيشتر از آن لذت برد و کمترين آسيب را به آن وارد کرد؟ دماوند، بينالود، تفتان، درفک، سبلان زيبا و تمام قله هاي دور از دسترس، حياتي مستقل از ما ندارند و بايد مراقب آنها باشيم.