نفت ایران همچـنان در گذرگاه برجام
مشعل ايالات متحده آمريکا در روز 18 ارديبهشت 1397 رسماً از برجام خارج شد. خروج آمريکا از برجام، به معناي بازگرداندن تحريم ها و از مهم ترين آنها تحريم هاي نفتي است. با خروج آمريکا از برجام، صنعت نفت ايران چه وضعيتي پيدا مي کند؟ آيا کشورهاي اروپايي و آسيايي در کنار آمريکا قرار مي گيرند و سهم ايران از بازار انرژي دنيا حذف مي شود؟ آيا دستاورد افزايش يک ميليون بشکه در روز به توليد و صادرات نفت خام ايران، پس از خروج آمريکا از برجام از دست مي رود و صادرات و توليد نفت ايران دوباره به دوره پيش از تحريم ها بازمي گردد؟ آيا خروج آمريکا از برجام، صنعت نفت ايران را زمين مي زند؟ براي پاسخ به اين پرسش ها به بررسي وضعيت کنوني صنعت نفت پرداختيم تا از تاثيرات خروج آمريکا از برجام بر صنعت نفت ايران، ارزيابي دقيق تري داشته باشيم.
صادرات نفت خام ايران با تصميم ترامپ به خروج از برجام به بالاترين ميزان در دوره پس از برداشته شدن تحريم ها رسيده است.
توليد نفت خام ايران نيز به شرايطي پايدار رسيده و تثبيت شده است. اين در حالي است که تحريم ها باعث شده بود در فاصله سال هاي 2012 تا پايان 2015، توليد نفت خام ايران حدود يک ميليون بشکه در روز کاهش يابد. اما پس از اجرايي شدن برجام ايران توانست يک ميليون بشکه به توليد نفت خود اضافه کند.
پيش بيني ها درباره خروج آمريکا از برجام
کاهش روزانه يک ميليون بشکه اي صادرات و توليد
پيش بيني ها در اين باره متفاوت است؛ برخي موسسه هاي غربي به اين موضوع گرايش دارند يک وضعيت دوگانه را براي صنعت نفت ايران تجسم کنند. برخي از اين موسسات با اغراق و البته ساده سازي مي گويند که با خروج دولت آمريکا از برجام، يک ميليون بشکه در روز از صادرات و توليد نفت خام ايران به خطر مي افتد. موسسه فکتس گلوبال انرژي پيش بيني کرده که خروج آمريکا از برجام و بازگرداندن تحريم هاي نفتي باعث خواهد شد تا صادرات نفت خام ايران تا اواخر سال 2018، بين 250 تا 500 هزار بشکه در روز کاهش يابد.
از سوي ديگر، طيف وسيعي از کارشناسان و تحليل گران بين المللي اعلام کردند بازگشت تحريم هاي ايران، آثار اقتصادي شديدي بر اقتصاد ايران نخواهد داشت. يکي از مهم ترين تحليل ها، گزارش ريچارد نفيو عضو ارشد و سابق تيم مذاکره کننده هسته اي آمريکا در دولت باراک اوباما و متخصص تحريم هاي هسته اي ايران در وزارت امور خارجه ايالات متحده است که بيان مي کند به دليل آماده نبودن شرايط بين المللي براي اقدام ترامپ، تحريم ايران، اين بار اثر قابل توجهي بر اقتصاد اين کشور نخواهد داشت. براساس گزارش نفيو، با بازگشت تحريم هاي آمريکا، حدود 400 هزار بشکه از صادرات روزانه نفت ايران کاهش خواهد يافت، اما گزارش حاضر نيز نشان مي دهد که تنوع در ترکيب خريداران نفت ايران از عوامل اصلي کاهش اثرگذاري بازگشت تحريم هاي نفتي بر اقتصاد ايران است.
چشمگير شدن نقش ايران در تامين انرژي اروپا
عبدالرضا فرجي راد ، مديرکل شوراي راهبردي روابط خارجي نيز با تاکيد بر اين که عامل اصلي تحولات سياسي و بين المللي، انرژي است، مي گويد: اروپا نمي خواهد منحصراً به نفت و گاز روسيه متکي باشد و به دنبال راهکارهايي براي تنوع در حوزه انرژي خود است.
به گفته وي، اوپک در حال تحول است و روس ها نيز درصدد هستند تا با تحول اوپک، نقش خود را در حوزه نفت افزايش دهند. از سوي ديگر، نقش عربستان در آينده اوپک کاهش خواهد يافت و روسيه به عنوان يک توليدکننده انرژي، نقش بيشتري را در حوزه انرژي جهان ايفا خواهد کرد. اروپا نيز نمي خواهد در حوزه انرژي صرفاً وابسته به روسيه باشد و در اين زمينه مي خواهد تنوع ايجاد کند. آنها مي خواهند ايران همچنان به عنوان يکي از صادرکنندگان انرژي به اروپا باقي بماند. خط لوله انتقال مورد نظر آنان براي صادرات انرژي ايران نيز مسير عبور لوله از ايران به عراق، سوريه و در نهايت حوزه مديترانه است.
چالش امنيت انرژي آمريکا با تحريم نفت ايران
به گزارش نشريه فارن پالسي، دولت دونالد ترامپ، رئيس جمهوري آمريکا، پس از خروج از برجام در ماه مه امسال، با دوگانگي جدي رو به رو شده است. از يک سو، دولت آمريکا اميدوار است با وضع دوباره تحريم هاي نفتي و رساندن صادرات نفت ايران به صفر، حداکثر فشار اقتصادي را به دولت جمهوري اسلامي وارد کند. از سوي ديگر، در بازار جهاني نفت که اکنون به دليل اختلا ل هاي ژئوپوليتيک در ونزوئلا، ليبي و نيجريه با تهديد کمبود عرضه روبه رو است، حذف نفت ايران مي تواند موجب جهش شديد قيمت در ماه هاي آينده شود و احتمالا خسارت شديدي به اقتصاد جهان و آمريکا وارد کند.
هدف آمريکا براي محروم کردن ايران از درآمدهاي نفتي، به دليل آسيب پذيري اقتصاد آمريکا در برابر نوسان بازار نفت، با مانع رو به رو مي شود. شماري از تحليلگران پيش بيني بازگشت قيمت نفت بالاي 100 دلار در آينده نزديک را مطرح کنند. واقعيت اين است که اقتصاد آمريکا همچنان تنها با يک غافلگيري، با جهش نابودکننده قيمت نفت رو به رو خواهد شد.
گرفتار شدن دنيا با نفت 150 دلاري
فعالان بازار نفت پيش بيني کردند که تحريم هاي آمريکا بر ضدصادرات نفت ايران مي تواند قيمت نفت را به بشکه اي150 دلار برساند. به گزارش خبرگزاري رويترز از لندن، برخي سرمايه گذاران سرشناس بازار انرژي اعتقاد دارند که قيمت نفت به رقمي بي سابقه جهش خواهد کرد.
با وجود نگراني ها از اين که جنگ تجاري، رشد ارزش دلار و کندشدن رشد تقاضاي نفت بر قيمت اين کالا تأثير منفي بگذارد، برخي صندوق هاي سرمايه گذاري، همچون اندوراند کپتال و وستبک کپتال، روي جهش قيمت نفت به 150 دلار براي هر بشکه حساب باز کرده اند.
انتظار مي رود مهم ترين عامل رشد قيمت نفت، تحريم هاي آمريکا بر ضد بخش انرژي ايران باشد که از ماه نوامبر امسال آغاز مي شوند.
ژان لويي لومي، مديرعامل مؤسسه انگليسي وستبک مي گويد: ديدگاه ما اين است که تا ماه نوامبر، حدود 3/1 ميليون تا 4/1 ميليون از عرضه جهاني نفت را از دست داده باشيم و اين رقمي بسيار بزرگ است؛ اين پيش بيني مبتني بر اين ديدگاه هاست که آمريکا برخي معافيت هاي موقت ارائه خواهد کرد.
پير آندوراند که مديريت مؤسسه آندوراند را به عهده دارد و در سال 2008 ميلادي جهش و سقوط بعدي قيمت نفت را به درستي پيش بيني کرد، اعلام کرد که ظرفيت مازاد اوپک اکنون به پايين ترين حد در تاريخ رسيده است و تأکيد مي کند: چالشي بزرگ در پيش خواهد بود.
وي پيش بيني کرد قيمت نفت در 2 سال آينده به 150 دلار براي هر بشکه برسد.
ويل اسميت، مدير سرمايه گذاري وستبک نيز مي گويد: اين مسئله همه را غافلگير خواهد کرد؛ برخي کارشناسان، از جمله آندوراند، ما و مؤسسه انرژي اسپکتس، به رشد قيمت معتقد هستيم.
چالش عرضه نفت در دنيا
آژانس بين المللي انرژي در تازه ترين گزارش ماهانه خود به اعمال تحريم هاي آمريکا بر ضد ايران و تاثير آن بر عرضه جهاني نفت هشدار داده که تحريم هاي آمريکا بر ضد ايران عرضه جهاني نفت را با چالش روبه رو مي کند.
تصميم آمريکا براي اعمال تحريم عليه فروش نفت ايران مي تواند تاثير مهمي بر عرضه جهاني نفت داشته باشد و ظرفيت مازاد توليد نفت جهان را تحت فشار بيشتري قرار دهد.
در اين گزارش آمده است: زماني که تحريم هاي نفتي عليه ايران اجرا شود، احتمالا همراه با مشکلات توليد و عرضه در ساير مناطق جهان، عرضه و توليد جهاني نفت خام با چالش هاي زيادي روبه رو خواهد شد و اين مسئله به قيمت تحت فشار قراردادن ظرفيت مازاد توليد نفت جهان تمام خواهد شد؛ بنابراين چشم انداز بازار جهاني نفت در آن زمان ناآرام تر از شرايط کنوني خواهد بود.
مشتريان نفت ايران
بخشي از نفت خام ايران در شرايط فعلي به کشورهاي اروپايي صادر مي شود. تحليل کارشناسان اين است که با توجه به سياست ايران که تشديد تنش ها را دنبال نمي کند، بعيد است اروپايي ها کاهش زيادي در واردات نفت خام خود از ايران در ماه هاي پيش رو انجام دهند.
با اين حال، اروپا بازار بزرگ نفت خام ايران نيست و بخش اعظم نفت ايران راهي کشورهاي آسيايي مي شود. اين کشورها به شدت به نفت خام ايران وابسته هستند. هند در ماه گذشته ميلادي حدود 700 هزار بشکه در روز نفت خام از ايران وارد کرده و واردات نفت خام چين نيز از ايران در همين حدود بوده است. روي هم اين دو کشور در حدود 4/1 ميليون بشکه در روز نفت خام از ايران وارد کرده اند (يعني دو برابر کل اروپايي ها).
چين بزرگ ترين خريدار نفت ايران و يکي از معماران توافق هسته اي بوده است. چين به شدت مخالف خروج آمريکا از برجام و موضع اين کشور اين است که توافق هسته اي ايران بايد دست نخورده باقي بماند. چين در حال حاضر که صادرات نفت ايران مشمول هيچ تحريمي نيست نيز، کليه مبادلات نفتي خود را با ايران در نهادهايي متمرکز کرده که مورد تحريم آمريکا هستند؛ بنابراين اين کشور ترسي از جريمه شدن به خاطر واردات نفت ايران ندارد. سياست مداران آمريکا که در دوره اوباما، نظام تحريمي را عليه ايران طراحي کردند، به اين موضوع اشاره کرده اند که در دوران جديد، چين بزرگ ترين حفره را در تحريم هاي احتمالي دولت ترامپ ايجاد خواهد کرد.
دو مشتري بزرگ ايران در آسيا، يعني چين و هند بعيد است چندان از قوانين داخلي آمريکا تبعيت کنند و به کاهش واردات نفت از ايران تن دهند. کره جنوبي در سه ماه نخست سال 2018، معادل 280 هزار بشکه در روز نفت خام از ايران وارد کرده و واردات نفت خام ژاپن از ايران نيز زير 200 هزار بشکه در روز بوده است.
در مجموع شرايط به ما مي گويد که با توجه به شرايط بين المللي، پيش بيني حذف ايران از بازار انرژي به هيچ وجه با واقعيت ها همخواني ندارد.
گذر صنعت نفت از تحريم هاي جديد
گفتيم که خروج آمريکا از برجام نمي تواند در شرايط فعلي بين المللي و با توجه به سياست ايران مبني بر عدم تشديد تنش ها، ضربه اي کاري به صنعت نفت ايران وارد کند. در اين صورت به درآمدهاي نفتي ايران نيز ضربه اي کاري وارد نخواهد شد. خروج آمريکا از برجام به طور قطع بر قيمت نفت تاثير خواهد داشت و موجب افزايش چند دلاري قيمت نفت خواهد شد. درست است که با خروج آمريکا از برجام، ايران بخشي از صادرات نفت خود را از دست مي دهد، اما در عوض از مزاياي افزايش قيمت نفت بهره مند خواهد شد. پيش بيني شده که درآمدهاي نفتي ايران در سال 2018 به بيش از 60 ميليارد دلار برسد. اين در حالي است که درآمد نفتي ايران در سال 2015، حدود 20 ميليارد دلار، در سال 2016 کمي بيش از 30 ميليارد دلار و در سال 2017 زير 50 ميليارد دلار بوده است. اين به معناي آن است که درآمد 60 ميليارد دلاري براي اقتصاد ايران چندان هم بد نيست. محاسبه اين ميزان درآمد با فرض قيمت 65 دلاري براي هر بشکه نفت صورت گرفته است. ممکن است قيمت نفت از اين ميزان بيشتر شود و اثرهاي کاهش صادرات نفت خام ايران را جبران کند. در هر حال، اقتصاد ايران با درآمدهاي نفتي کمتر از اين نيز سرپا بوده و بعيد است حتي در صورت درآمدهاي نفتي پايين تر (زير 50 ميليارد دلار در سال) هم براي اقتصاد ايران فاجعه رخ دهد.