رئيس پژوهشگاه صنعت نفت ايران در گفت وگو با «مشعل»:
صنعت نفت دانش بنيان و فناور محور شود
مشعل اکرم برنجي پژوهش، يکي از اساسي ترين الزام ها در مسير تحقق پيشرفت و توسعه همه جانبه کشورهاست و قدرت و استقلال هر کشوري، حتي در زمينه هاي اقتصادي، بر پژوهش و توليد علم استوار است و به اين دليل نوع و سطح فعاليت هاي پژوهشي، يکي از شاخص هاي اصلي توسعه پايدار و پيشرفت هر جامعه اي محسوب مي شود، بنابراين بر آن شديم تا جايگاه پژوهش در صنعت نفت را مورد ارزيابي قرار دهيم و دريابيم که اين مرکز با سابقه طولاني بيش از نيم قرن فعاليت، تا چه اندازه در مسير تحقيق، پژوهش و مجموعه فعاليت هاي بديع، خلاق، نوآورانه، نظام يافته و برنامه ريزي شده با هدف گسترش شناخت مرزهاي علمي و کاربرد اين دانش براي بهبود زندگي و نوآوري و ايجاد فرآورده ها، فرايند ها، وسايل و ابزار، نظام ها، خدمات و روش هاي جديد در صنعت نفت گام برداشته است. براي شناخت جايگاه اين نهاد علمي،«مشعل» با دکتر جعفر توفيقي، رئيس پژوهشگاه صنعت نفت ايران گفت وگويي انجام داده که بخش نخست آن را در ادامه مي خوانيد:
جايگاه پژوهش در صنعت نفت کجاست؟
صنعت نفت، يکي از مهمترين بخش هاي صنعتي و اقتصادي در کشور محسوب مي شود، به اين دليل که بسياري از مناسبات و معادلات اقتصادي (توليدکننده بخش مهمي از بودجه و بيشترين ارزش افزوده) را به خود اختصاص داده است.
بر اساس تجارب به دست آمده، ايجاد ارزش افزوده، منوط به توانمندي هاي دانش و فناوري است و به ميزاني که صنايع مختلف، بخصوص نفت و گاز از مزيت هاي فناوري بيشتري برخوردار باشند، توانشان هم براي خلق ارزش بيشتر مي شود. اينجاست که جايگاه پژوهش، بيش از پيش در صنعت نفت مشخص مي شود، چرا که پژوهش، ابزاري است براي توسعه دانش فني و فناوري که پژوهشگران با تلاش خود مي توانند آن را توسعه و نفوذشان را در صنعت افزايش دهند.
به عبارتي، صنعت نفت کشور بايد به يک صنعت دانش بنيان و فناور محور تبديل شود و اين ممکن نيست مگر با تقويت پژوهش و زيرساخت هاي پژوهشي.
پژوهش، يک مزيت بسيار مهم و اولويتي جدي است و پژوهشگاه صنعت نفت که چنين رسالتي را به عهده دارد، بايد بتواند صنعت نفت را حمايت و پشتيباني کرده و با خلق دانش و فناوري هاي روز آشنا کند.
قطعا جايگاه پژوهش در صنعت نفت، با وضعيت ايده آل فاصله دارد و با موانعي هم در اين زمينه مواجه هستيم؛ ولي بايد در اين مسير تلاش و حرکت کرد؛ البته در سال هاي گذشته تلاش هايي شده که با توجه به اهميت صنعت نفت و گاز و ظرفيت اقتصادي در اين حوزه، بايد بيش از پيش مورد توجه قرار گيرد.
آيا پژوهش در صنعت نفت به تغيير نگرش و روش نياز دارد يا خير؟
مشکل ديرينه در بخش پژوهش کشور، نوع نگرش به نقش پژوهش است. واقعيت اين است که صنعت نفت ما، صنعت ديرينه اي است که سال هاي زيادي از سوي دانش و فناوري هاي شرکت هاي خارجي اداره و اين باعث شده که مدت ها اهميتي براي پژوهش قائل نباشيم، بنابراين بحث نگرش ها به نقش و اهميت پژوهش در صنعت نفت، يکي از موانع شکل گيري کامل زيرساخت هاي پژوهشي است.
برخي اعتقاد دارند که صنعت نفت، صرفا يک صنعت عملياتي و توليدي است و پژوهش اينجا جايگاهي ندارد و برخي ديگر معتقدند که ما براي تقويت ظرفيت هاي فناوري صنعت، نيازمند پژوهش هستيم. اين دوگانگي در نگرش ها، مانعي جدي در مسير توسعه اين بخش است؛ اما من بسيار خوشبين هستم که با تلاش هاي صورت گرفته در اين زمينه و برگزاري جلسات بحث، نقد، بررسي، گفت وگو و اقدام هايي که در وزارت نفت براي ايجاد معاونت مهندسي، پژوهش و فناوري انجام شده، اهميت اين موضوع تا اندازه زيادي در صنعت نفت درک شده است، بنابراين بايد تلاش کرد که با اين تغيير نگرش مثبتي که در وزارتخانه صورت گرفته، زمينه هاي عملياتي شدن پژوهش فراهم شود.
يافته هاي پژوهشي در بخش هاي عملياتي تا چه اندازه به کار گرفته مي شوند؟
معمولا يافته هاي پژوهشي به ندرت به طور مستقيم در صنعت مورد استفاده قرار مي گيرند؛ چرا که بايد يافته هاي پژوهشي از مسير تکنولوژي عبور کند و زبان صنعت نيز زبان تکنولوژي و فناوري است و بايد مشکلي را حل و راه حلي ارائه کند. بنابراين مسئله اول اين است که ما چگونه بتوانيم دستاوردهاي پژوهشي را به تکنولوژي، دانش فني و فناوري تبديل کنيم که در اينجا به مراکزي مثل پژوهشگاه صنعت نفت نياز داريم.
به نظر من با وجود اينکه اسم اين مرکز، پژوهشگاه است؛ اما مرکز تحقيق و توسعه است. به اين معنا که موظف است پژوهش را به تکنولوژي و فناوري تبديل کند که قابل استفاده در صنعت باشد، بنابراين تقويت مراکزي مثل پژوهشگاه صنعت نفت که وظيفه اش تحقيق و توسعه است، به تبديل دستاوردهاي پژوهشي به فناوري و در مرحله بعد به تجاري سازي دستاوردهاي فناوري بسيار کمک مي کند.
پژوهش هاي انجام شده تا چه اندازه به سمت تجاري شدن رفته و راهکارهاي شما براي تجاري سازي پژوهش ها چيست؟
تبديل نتايج علمي به فناوري و تکنولوژي، ساز و کارهاي مخصوص به خود را دارد و مستلزم اين است که نهادهايي مثل پژوهشگاه صنعت نفت و حتي مراکز توسعه تکنولوژي که عمده وظيفه شان توسعه تکنولوژي است، يافته هاي پژوهشي را اخذ و به تکنولوژي تبديل کنند.
در مرحله بعد، بحث تجاري سازي فناوري پيش مي آيد، اينکه فناوري هاي توسعه يافته و ثبت شده چگونه بايد تجاري شوند. اين هم ساز و کارهاي خودش را دارد. تجاري سازي فناوري ها معمولا کار شرکت هاي دانش بنيان، طراحي و مشاوره مهندسي است و پژوهشگاه، معمولا خودش مستقيم اقدام به تجاري سازي نمي کند. در واقع پژوهشگاه، يک مرکز تحقيق و توسعه است که تکنولوژي را توسعه مي دهد. مثلا دانش فني کاتاليستي را توسعه و براي تجاري سازي آن از محيط شرکت هاي مهندسي و دانش بنيان استفاده مي کند.
به عبارتي، حرکت پژوهشگاه به اين سمت است که قراردادهايش سه جانبه باشد؛ يعني کارفرمايي که به يک دانش فني نياز دارد، پژوهشگاهي که دانش فني مورد نياز را توسعه مي دهد و يک شرکت مهندسي، توليدي و خدماتي مثل شرکت هاي دانش بنيان که بتوانند دانش فني را تجاري سازي کنند.
براي بحث تجاري سازي، بايد شرکت هاي دانش بنيان و شرکت هاي مهندسي را تقويت کرد؛ اما در کنار اينها بايد به استانداردهاي دانش فني هم توجه شود؛ چرا که گاه بهره برداران تکنولوژي، نگران استاندارد تکنولوژي هستند که به تازگي وزارت نفت، ساز و کاري را براي نظام استاندارد و کيفيت کالا و خدمات طراحي کرده تا دانش هاي فني که در داخل توسعه پيدا مي کنند، شرايط اخذ استاندارد را داشته باشند.
در واقع معاونت مهندسي، پژوهش و فناوري در کنار انجمن نفت در حال طراحي يک نهاد تضمين کيفيت است که بتوانند کالا و خدماتي را که در داخل توليد مي شود، با ساز و کارهايي ارزيابي کنند.
ساز و کار وزارت نفت براي حمايت از شرکت هاي دانش بنيان چيست؟
مسئوليت اصلي توسعه و حمايت از شرکت هاي دانش بنيان، با معاونت علمي و فناوري رياست جمهوري است. زماني که در اين نهاد بودم، سعي کرديم حوزه هاي اولويت دار صنعت نفت و گاز را تشخيص دهيم که اگر در اين حوزه ها، کمبود شرکت هاي دانش بنيان احساس مي شد، به تاسيس آن اقدام مي کرديم.
همچنين بايد سياست هاي تشويقي داشته باشيم و براي استقرار شرکت هاي دانش بنيان، از بستر پارک هاي علم و فناوري استفاده کنيم که به همين منظور معاونت علمي و فناوري، مجموعه اي از سياست هاي تشويقي را اعمال کرد، مثل صندوق نوآوري و شکوفايي که با همين هدف با مصوبه مجلس در کشور تاسيس شد و سياست هاي حمايتي خوبي از شرکت هاي دانش بنيان دارد.
يکي از مهم ترين بحث ها، نبود بازار مناسب به عنوان يکي از موانع تجاري سازي است؛ چرا که کمبود بازار براي محصولات فناورانه، مشکل اساسي شرکت هاي دانش بنيان محسوب مي شود. به عنوان مثال يک تکنولوژي در داخل توسعه پيدا کرده، شرکتي هم در داخل وجود دارد که آن را تجاري کند؛ ولي يا بازار کافي براي ورود اين محصول فناورانه در داخل وجود ندارد يا محدود است، بنابراين يکي از سياست هاي تشويقي در اين معاونت، کمک به بازارسازي محصولات فناورانه در داخل است تا تکنولوژي که از سوي مراکز تحقيق و توسعه گسترش مي يابد و مي خواهد تجاري شود، يک بازار تضمين شده داشته باشد و صنعت ضمانت خريد بدهد و اين معاونت نيز در اين زمينه کمک مي کند تا شرايط براي تجاري سازي فناوري با کمترين ريسک همراه باشد و کار تجاري سازي انجام شود.
شرکت هاي دانش بنيان در صنعت نفت چه وضعيتي داريد؟
پژوهشگاه صنعت نفت، سال هاي گذشته اقدام به تاسيس چند شرکت دانش بنيان کرد و سه شرکت تاسيس شد؛ اما در يک مقطعي با موانع حقوقي روبه رو شدند که خوشبختانه اين موانع برطرف شده و در حال حاضر، شرکت ها مشغول فعاليت هستند و فعاليت هاي شان رو به گسترش است.
يکي ديگر از اهداف اين شرکت ها، تجاري سازي دستاوردهاي فناورانه پژوهشگاه است؛ البته ارتباط پژوهشگاه صنعت نفت، محدود به اين شرکت ها نيست و ما از ظرفيت هاي تمام شرکت هاي دانش بنيان در کشور استفاده مي کنيم.
طرحي که پژوهشگاه به تازگي در دست مطالعه دارد، تاسيس مرکز نوآوري است که بايد با کمک شتاب دهنده هاي موجود يا تازه تاسيس، اين فرايند را تسريع کنيم، زيرا از اين هم نتايج پژوهشي مان سريع تر به فناوري تبديل مي شود و هم فناوري هايي که توسعه مي دهيم، از طريق شتاب دهنده ها با سرعت بيشتري تجاري شده و وارد بازار صنعت نفت مي شود.
اين طرح در مرحله مقدماتي و مطالعه قرار دارد و بازديدهايي از مراکز مشابه انجام شده که اميدواريم بتوانيم در اين مسير گام برداريم و حلقه واسط بين تکنولوژي و تجاري سازي را در اين مرکز پياده کنيم.
همچنين پژوهشگاه صنعت نفت، به دليل پيچيدگي مسئوليتي که دارد، براي توسعه تکنولوژي، بسيار به استفاده از ظرفيت هاي داخلي و خارجي اهتمام ورزيده تا مسئوليت ها و ماموريت ها را در يک شبکه همکاري با دانشگاه هاي داخل و شرکت هاي خارجي انجام دهد، بنابراين پژوهشگاه صنعت نفت، حجم وسيعي از تفاهم نامه ها و قراردادهاي همکاري را با شرکت هاي خارجي و داخلي دارد تا بتواند با کيفيت بيشتري به انجام وظيفه بپردازد.
ارتباط پژوهشگاه صنعت نفت با مراکز پژوهشي دنيا چگونه است؟
واقعيت اين است که در زمينه ارتباط با مراکز پژوهشي دنيا، دچار فراز و نشيب بوديم. دوران قبل از برجام را داشتيم و بعد از برجام که فضا بسيار مساعد شد و پژوهشگاه توانست همکاران پژوهشي خوبي را از کشورهاي مختلف جذب کند و قرارداد ببندد تا اين مسائل اخير مثل خروج آمريکا از برجام پيش آمد و همه چيز مبهم شد.
هم اکنون ماجراي خروج آمريکا از برجام، بحث اتحاديه اروپا و اعلام موضع شرکت هاي اروپايي و روسي مطرح است و دوران جديدي را بايد سپري کنيم تا ببينيم چه تحولاتي پيش روي ماست و بايد براي چه سناريوهايي آمادگي داشته باشيم.
يک پيش بيني اين است که ما در دوران پسابرجام، دوباره با شدت تحريم ها و محدوديت هاي حضور شرکت هاي خارجي مواجه مي شويم که بايد برگرديم به سمت سرمايه گذاري روي توان و شرکت هاي داخلي، يا اينکه بايد منتظر شرايط سياسي کشور پس از برجام باشيم و ببينيم که مذاکرات به چه سمت وسويي پيش مي رود تا بتوانيم سناريوهاي جديدي ترسيم و اجرايي کنيم.
گفتني است، پس از برجام پژوهشگاه ارتباط خوبي با شرکت هاي مطرح خارجي برقرار کرد، به طوري که در حال حاضر، پژوهشگاه با شرکت هايي از کانادا، فرانسه، هلند، استراليا انگلستان، نروژ، کره جنوبي، آفريقاي جنوبي، روسيه و آلمان قرارداد يا تفاهم نامه دارد. در واقع پژوهشگاه در سه سال گذشته 39 تفاهم نامه با شرکت هاي خارجي در زمينه ال ان جي، زمين شناسي، خدمات آزمايشگاهي، جي تي ال (تبديل گاز طبيعي به مايع)، شيرين سازي گاز، حلال هاي مختلف گاز، کاتاليست، تصفيه آب و فاضلاب، ازدياد برداشت و... امضا کرده است.