سندی تازه از اکتشاف نفت در مسجدسلیمان
یونس صادقی «در26ماه مه 1908، یکی از دو چاه مسجدسلیمان در عمق 360 متری به نفت رسید. به یاد دارم در چادر خود بیرون اردوگاه، خوابیده بودم که از سروصدای غیرمتعارف اردوگاه از خواب پریدم. با عجله به محل حفر چاه رفتم و دیدم نفت به ارتفاعی حدود 15 متر بالای دکل در حال فوران است و حفاران و دستیاران ایرانی آنها در حالی که به دلیل خروج گازهای چاه همزمان با نفت،به سرفه افتاده بودند، خود را از چاه دور می کردند.» این جملات بخشی از توصیفات سِر آرنولد ویلسون (1940-1884م.) افسر و دیپلمات انگلیسی حاضر در صحنه کشف نفت در مسجدسلیمان است که مشاهدات عینی خود از لحظه فوران نفت در چاه شماره یک مسجدسلیمان را ثبت کرده است.
سیر تاریخی کشف نفت در مسجدسلیمان
با امضای قرارداد دارسی در سال 1901 میلادی با مظفرالدین شاه قاجار در کاخ صاحبقرانیه تا کشف نفت در 26 ماه مه 1908در مسجدسلیمان، چیزی حدود 7 سال به طول انجامید تا فصلی نوین در تاریخ معاصر ایران گشوده شود. در این بین استمرار فعالیت های «رینولدرز» زمین شناس و مهندس عمران برجسته انگلیسی و اصرار بر وجود نفت در مسجدسلیمان با وجود مخالفت «شرکت نفت برمه» که تا آن موقع چبزی حدود 250 هزار پوند را خرج پروژه کرده بودند و حاصلی به بار نیاورده بود، شرایط ادامه حفاری در مسجدسلیمان را به سمت تعطیلی کشانده بود.
ویلسون در کتاب یادداشت های روزانه اش، روزهای منتهی به کشف نفت را چنین توصیف کرده است:«در اواخر آوریل 1908 رینولدز به من خبر داد که مدیران شرکت حفاری به او اطلاع داده اند که بودجه حفاری، که در آن زمان از طریق شرکت نفتی برمه تأمین می شد، رو به اتمام است و منبع مالی دیگری نیز برای تأمین بودجه مورد نظر در اختیار ندارند. بنابراین ادامه کار حفاری تحت امتیاز قرارداد دارسی ممکن است بزودی متوقف شود. بنابراین دستور این است که کار متوقف شده، کارمندان اخراج شوند و دکل ها و ابزار به قطعات قابل حمل تفکیک و آنچه مقرون به صرفه است، پس فرستاده شود.» (ویلسون، 1396، 65) در این بین با گفت وگویی که بین ویلسون و رینولدز صورت گرفته بود و اصراری که رینولدز بر کشف نفت در منطقه مسجدسلیمان داشت، تصمیم گرفتند به بهانه خوانا نبودن متن تلگراف، کار را تعطیل نکنند و از قطعه قطعه کردن دکل ها خودداری کنند تا نامه کتبی به آنها ابلاغ شود؛ اما تا قبل از رسیدن ابلاغ کتبی از طرف شرکت نفتی برمه به رینولدز، چاه شماره یکB به نفت رسید.
بررسی سند نویافته چاه شماره یک مسجدسلیمان
در مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت، سندی متعلق به همین روزها وجود دارد. گزارش های حفاری که شرایط فنی هر روزه چاه شماره یک مسجدسلیمان را انعکاس داده است. این سند متعلق به روز سه شنبه 26 می سال 1908 (5خرداد 1287) است، یعنی روزی که مته حفاری چاه شماره یک نفتون، واقع در مسجدسلیمان به نفت رسید. در گزارش فنی این سند مشخص می شود چاه شماره یک نفتون در عمق 1179 فوتی به نفت رسیده (مخزن نفتی آسماری) و وجود نفت به مقدار زیاد در این چاه اثبات شده بود.
لوله جداری 3/88 اینچی، در عمق 2-1148 فوتی گذاشته شده بود تا ادامه حفاری در مخزن نفتی آسماری امکانپذیر شود. گزارش این حفاری از سوی «سامسون»، زمین شناس این پروژه نوشته شده بود. اهمیت این سند از این لحاظ است که گزارش مکتوب از لحظه کشف نفت در مسجدسلیمان را در اختیار محققان تاریخ نفت قرار داده تا با بررسی آن، زوایای پنهان مانده تاریخ نفت بیشتر روشن شود. به علاوه، کتاب هایی که در حوزه تاریخ نفت و شهر مسجدسلیمان نگاشته شده، به دلیل دسترسی نداشتن به این سند و اسناد مشابه، به جنبه های فنی چاه شماره یک اشاره چندانی نداشته اند.گزارش های فنی چاه شماره یک، بزودی در طرح موزه اکتشاف، حفاری و تولید صنعت نفت در مسجدسلیمان پیش روی علاقه مندان تاریخ نفت قرار خواهد گرفت.
انتقال تجربیات ایران در زمینه حفظ اسناد تاریخی و موزه ای
به کشورهای عضو اوپک
سرپرست موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت برای گسترش تبادلات فرهنگی وزارت نفت ایران و سازمان کشورهای صادرکننده نفت با دبیر کل اوپک در دهلی نو (هند) دیدار و گفت وگو کرد.
به گزارش روابط عمومی مدیریت موزه ها و مرکز اسناد صنعت نفت، حسين شاملي در دیدار با هیثم الغیص بر ضرورت گسترش تبادل فرهنگی کشورهای عضو اوپک تأکید و اظهار کرد: ایران به عنوان یکی از مؤسسان اوپک، جایگاه ویژه ای از لحاظ تاریخی در این سازمان دارد که نیاز است این پیشینه تاریخی بیش از گذشته تبیین شود.
وی تصریح کرد: برگزاری نمایشگاه و نمایش اسناد تاریخی در مقر دبیرخانه اوپک در وین می تواند به عنوان یک راهبرد به تحقق این هدف کمک کند.
هیثم الغیص، دبیرکل سازمان کشورهای صادرکننده نفت هم با استقبال از برگزاری نمایشگاه مدیریت موزه ها و مركز اسناد صنعت نفت ایران در وین گفت: امیدواریم کارهای بزرگ فرهنگی میان این سازمان و وزارت نفت ایران انجام شود و کشورهای عضو دیگر با الگوبرداری و استفاده از تجربیات ایران بتوانند در حفظ اسناد و میراث صنعتی خود اقدامات مؤثری انجام دهند.
سازمان کشورهای صادرکننده نفت (اوپک) در سال 1960 میلادی به پیشنهاد ونزوئلا، ایران، عراق، کویت و عربستان سعودی ایجاد و نخستین نشست این سازمان 10 تا 14 سپتامبر سال 1960 میلادی در بغداد برگزار شد.
تاریخ شفاهی نفت (بخش دوم)
در شماره قبل، بخش نخست خاطرات علی اکبر معین فر،نخستین وزیر نفت جمهوری اسلامی ایران را با هم مرور کردیم. در این شماره به بازگویی بخش دوم این خاطرات می پردازیم.
حسن نزيه، به عنوان مديرعامل شركت ملي نفت، در بخش نفت و کارهای این صنعت تخصصی نداشت، کما اینکه دکتر اقبال و عبدالله انتظام هم نداشتند؛ البته مشکل از لحاظ تخصص نبود. اینها شغل های مدیریتی است و نخست وزیر هم باید برای اداره هر کدام فکری کند و مسؤولی در نظر بگیرد. نزیه، ضمن اینکه مدیرعامل شرکت نفت شده بود، رئیس کانون وکلا هم بود و ضمنا با بعضی کارهایی که در جمهوری اسلامی انجام می شد، مخالفت می کرد. نمی خواهم بگویم حرف های او غلط یا درست بوده است. نادرست بودن سخن، یک مطلب است و بی جا سخن گفتن، مطلب دیگری است. به این دلیل که اگر آدم حرف صحیح و حسابی را در جای غیرمناسبی بیان کند، اصلا ارزش حرف از بین می رود. نزیه، حقوقدان هم بود و با بعضی چیزهایی که به عنوان مبانی اولیه و جزو ذات انقلاب در نظر گرفته می شد، برخورد آشکار و تندی کرد. درست است که معمولا در انقلاب ها کارهای اشتباه زیاد می شود؛ اما نحوه برخورد با آنها باید طوری باشد که به هر حال انقلاب بتواند آن را هضم کند. یکی از این موضوعات، مربوط به درآمد نفت بود. مدیرعامل شرکت ملی نفت و بعد هم برای سایر نفتی ها اشتباه بزرگی پیش آمده بود که خیال می کردند درآمدی که از فروش نفت حاصل می شود، این درآمد به شرکت ملی نفت تعلق دارد. اصلا تصور می کردند اگر پولی هم به دولت می دهند، از سر سیری است و چنین روحیه ای در آنجا پیدا شده بود. طبق قانون، درآمد نفت باید به خزانه دولت برود و اصلا این حرف درست نیست که در اختیار شرکت نفت باشد، تا اینکه روزی به طور ناگهانی مطلع شدیم نزیه به خوزستان رفته و در اجتماع مردان سخنرانی کرده و به آنان گفته بود: «این نفت در خوزستان استخراج می شود؛ بنابراین درآمد نفت را به خوزستان می دهم.» هنگامی که خبر این سخنرانی به مهندس بازرگان رسید، از جایش برخاست و... .
چراغ های نفتی هیچکاک
هیچکاک در اواخر قرن 19 با استفاده از پیشینه ساعت سازی و کمی نبوغ مکانیکی چراغی ساخت که به چراغ های نفتی هیچکاک معروف شد؛ این چراغ ها قبل از ظهور برق، یک شگفتی فناورانه بود.
نحوه کارکرد چراغ های نفتی هیچکاک اینگونه بود که برای هوادهی بهتر(هوا و اکسیژن لازم برای بهتر شدن کیفیت نور) پرهای کوکی زیر پایه چراغ قرار دادند که با یک بار کوک ۲۴ ساعت هوا را از کنار مخزن به ماشین چراغ می رساند و باعث سوخت کامل نفت و نوردهی بهتر شعله فتیله می شد.
چراغ های روشنایی پیش از این شامل یک مخزن نفت و یک سر چراغ برنجی بود که از طریق آن،یک فتیله جابه جا و یک حباب به عنوان(دودکش) استفاده می شد. سر چراغ مجهز به دندان های قابل تنظیم بود که برای جابه جایی فتیله به سمت بالا یا پایین برای تنظیم ارتفاع شعله استفاده می شد.
مشكل لامپ های نفت سفید سنتی این بود كه شعله ناپایدار بود و دودکش لامپ و دیوارهای مجاور در دوده ناخوشایند پوشانده می شد.