نگاهی به یکی از مهم ترین و حساس ترین فضاهای امروزی در شهرها و جاده ها
پمپ بنزین ها؛ همیشه فعال، همیشه شلوغ
مشعل پمپ بنزین یا جایگاه سوخت، محلی است که سوخت خودروها شامل بنزین و گازوییل و روان سازها در آن عرضه می شود و یکی از مهم ترین زیرساخت ها و نیازهای امروز در شهرها و روستاها و در واقع همه نقاط کشورها هستند. پمپ های بنزین ها یا جایگاه ها باید در همه نقاط شهرها و جاده های بین شهری و روستایی به نسبتی از فاصله فعال باشند تا نیاز خودروها و ساکنان شهرها و روستاها را تامین کنند. تعطیلی، کمبود یا هر نوع اختلال در عملکرد آنها می تواند جریان زندگی و ترافیک در یک شهر را به هم بزند. به همین دلیل، این فضاهای کوچک، نقاطی مهم و تعیین کننده هستند؛ درست همانطور که قیمت بنزین و تغییرات آن به طور مستقیم روی قیمت سایر اقلام تاثیر می گذارد.
پمپ بنزین ها عمدتا عملکردی شبانه روزی دارند و به همین دلیل همواره شلوغ و پرتردد هستند و در کنارشان فضاهای خدماتی و تجاری هم قرار می گیرند. اگر سفر برویم، حتما در مجتمع های بین راهی بنزین می زنیم و از فضای تجاری و رستوران یا سرویس های بهداشتی کنار آنها استفاده می کنیم. گاه این مراکز خدمات رسان، با برخی رخدادها و تحولات اجتماعی و اقتصادی، هجوم احتمالی متقاضیان را تجربه می کنند. افزایش یکباره و هجومی تقاضا برای پمپ بنزین ها در شب دو نرخی شدن بنزین و گرانی آن در سال 1386، همچنین وقوع زلزله در تهران که موحب تشکیل صف در جایگاه های بنزین شد، نمونه هایی از این دست محسوب می شوند. پمپ های بنزین را حتی می توان یکی از مهم ترین و معدود راه های ارتباطی مستقیم شهروندان با فراورده های نفتی و خدمات گسترده صنعت نفت دانست که با وجود محدودیت های بسیار،بنزین با کیفیت را در هر شرایط به مردم عرضه می کنند.
اولین پمپ های بنزین که حالا موزه شده اند
در تاریخچه پمپ بنزین ها آمده است که اولین جایگاه سوخت در جهان در ۱۹۰۵ در سنت لوئیس میزوری ساخته شده و اولین جایگاه سوخت ایران در شهر آبادان – شهر اولین ها در ایران و در سال ۱۳۰۶ بنا و ابتدا برای توزیع و فروش نفت سفید بوده است. دومین پمپ بنزین در خیابان بوذرجمهری، ایستگاه درخوانگاه، سومی در خیابان سعدی، دروازه دولت، چهارمی در میدان بهارستان مقابل مطبعه (چاپخانه) مجلس و پنجمی در خیابان سی متری نظامی (کارگر فعلی) نزدیک چهارراه لشگر بوده و به همین ترتیب تا سال ۱۳۳۰ تعداد ۱۰ پمپ بنزین در تهران فعال و مشغول به کار شدند. در حال حاضر اولین پمپ بنزین در آبادان و اولین پمپ بنزین در تهران، به موزه های دیدنی صنعت نفت در این شهرها تبدیل شده اند. سازه بیشتر جایگاه ها شبیه به هم است و معمولاً مخزن در زیر زمین قرار دارد و سوخت به دستگاه تحویل دهنده روی زمین پمپ می شود. بعضی جایگاه ها بنا به اقتضای کاربرد آن در بنادر ساخته شده اند که از آنها برای سوخت رسانی به قایق های موتوری استفاده می شود و در برخی شهرها، جایگاه ها تک پمپ (دیسپنسر) هستند و هر اندازه نیاز شهرها بیشتر باشد، تعداد جایگاه های سوخت بیشتر می شود. البته در حال حاضر جایگاه های خصوصی زیادی فعال هستند و افزایش تعداد جایگاه های خصوصی، به اقتصاد آن منطقه بستگی دارد. بیشترین محصول عرضه شده در جایگاه سوخت، بنزین است؛ اما بتدریج سوخت های دیگر مثل نفت چراغ، سوخت دیزل، سی ان جی، هیدروژن فشرده، هیدروژن مایع، سوخت اتانول و انرژی برقی نیز اضافه شده است.
جایگاه داری دردسرهای خودش را دارد
در کشور ما که هنوز زیرساخت های حمل و نقل عمومی نظیر مترو و اتوبوس و خدمات بین شهری کافی برای شهروندان وجود ندارد، استفاده از خودروهای شخصی زیاد است و در این شرایط، نیاز به پمپ های بنزین هم بیشتر و بیشتر شده است. همانطور که در فاصله نزدیک هر خانه ای باید مراکز خرید و درمانی و حمل و نقلی باشد، باید یک پمپ بنزین هم وجود داشته باشد یا در مسیرهای بین راهی، هرچه تعداد پمپ بنزین ها بیشتر باشد، خیال مسافران راحت تر است.
در حال حاضر تقریبا تمام جایگاه ها به شکل خصوصی مجوز گرفته و فعالیت می کنند و جایگاه داری یکی از شغل های پر دردسر؛ اما پر درآمد محسوب می شود؛ اما این جمله را هم زیاد شنیده ایم که «پمپ بنزینی ها پول پارو نمی کنند» یعنی باید دید هزینه های جایگاه، دستمزد کارگر، هزینه های بالای تعمیر و نگهداری تلمبه های سوخت و سایر الزام های نگهداری جایگاه در مقابل در آمد و درصدی که از محل فروش بنزین حاصل می شود، کمتر است و صرفه اقتصادی دارد یا نه! از سوی دیگر داشتن پمپ بنزین در هر منطقه یا شهر متقاوت است و به قول معروف در جایی که تراکم و گرانی زمین بیشتر است، پمپ بنزین هم بیشتر درآمد خواهد داشت. برخی پمپ بنزین ها، کوچک و با فضای محدودی هستند و امکانات جانبی برای رفاه شهروندان ندارند و برخی دیگر فضای راحت تری را برای حضور و خرید بیشتر در مجتمع شان فراهم می کنند.
در آرزوی پمپ بنزین همیشه خلوت
یکی از اتفاقات خوب شهری برای شهروندان این است که شانس بیاورند و وقتی به پمپ بنزین می روند، خلوت باشد تا زمان کمی را در صف آن بمانند. تعداد کم جایگاه ها و حجم بالای خودروها بخصوص در شهرهای بزرگ، یکی از مشکلات مهم است که بیشتر شهرهای بزرگ به آن دچار هستند؛ اما از آنجا که همه ما زمان زیادی را در پمپ های بنزین می گذرانیم و به قولی کارمان زیاد به این مراکز می خورد، لازم است مواردی از ایمنی را هم جایگاه ها و هم شهروندانی که به آنجا مراجعه می کنند، رعایت کنند.
یک پمپ بنزین در سه بخش سازه، تجهیزات برقی و مکانیکی و تجهیزات و الزام های ایمنی و حفاظتی شکل می گیرد و هر کدام از این بخش ها باید در ارتباط و تکمیل کننده هم باشند. به همین دلیل در طراحی جایگاه سوخت باید فرایند ورود، سوخت گیری و خروج خودروها در نهایت سادگی، سرعت و امنیت طراحی شود. جایگاه های سوخت می توانند مواردی مثل تعمیرگاه، سوپر مارکت، کارواش، سرویس بهداشتی و … را در کنار خود داشته باشند؛ اما این فضاها باید با فاصله و کاملا دور از فضای سوخت گیری باشد تا به صورت مستقیم با عموم مردم در ارتباط نباشد.
طراحی جایگاه سوخت از سوی مشاور ذیصلاح دارای رتبه لازم از سازمان مدیریت و برنامه ریزی یا پروانه اشتغال از سازمان نظام مهندسی انجام می شود و تمامی استانداردهای مورد قبول شرکت ملی نفت ایران از جمله IPS، API، NFPA، ASME، ANSI، BS، EN در روند ساخت الزامی است. همچنین تمامی الزام ها باید در مباحث مقررات ملی ساختمان، استانداردهای بین المللی معماری و آیین نامه 2800 زلزله در طراحی و احداث جایگاه رعایت شود.
انتخاب زمین مناسب، نیاز به بررسی دقیق، جامع و کامل دارد و فاکتورهای زیادی در پیدا کردن زمین استاندارد که مورد تایید کارشناسان مربوطه باشد، دخیل است. وضعیت توپوگرافی، بافت محله و عرض گذر، بار ترافیک سواره رو و عرض پیاده رو و خیابان های دسترسی به زمین جایگاه برای ورود و خروج از جمله موضوعات مهم قابل بررسی در انتخاب زمین است، ضمن اینکه احداث جایگاه سوخت در تقاطع ها، میادین و مجاور مراکز تجمع عموم مجاز نیست.
دفن و قرار گرفتن مخزن جایگاه در داخل حوضچه بتنی مسلح ایزوله، قرار گرفتن تمامی لوله کشی و کابل کشی های مسیر تردد خودروها در کانال های بتنی، محل توقف و سوخت گیری وسایل نقلیه باید پایین تر از دیسپنسر (پمپ) باشد و شیب سطح محل استقرار خودروها باید عرضی باشد، به نحوی که در صورت عمل نکردن ترمز خودروها، منجر به حرکت آنها نشود.
ضمن اینکه خیابان های دوطرفه و یکطرفه که جایگاه های کوچک در آنها احداث می شود، باید به ترتیب دارای حداقل 6 خط و 3 خط عبوری باشند. حداقل محدوده مورد نیاز برای استقرار تاسیسات جایگاه 8 متر عرض در 20 متر طول است و همچنین مسیر عبور عابران پیاده، باید علاوه بر این ابعاد، در عرض در نظر گرفته شود.
زمین جایگاه سوخت هم نباید در مجاورت مدارس، مجتمع های آموزشی، ساختمان پزشکان، بیمارستان ها، آسایشگاه ها، مساجد، سینماها و همچنین سالن های ورزشی، هتل ها، رستوران ها، ساختمان های اداری و سایر ابنیه و مراکز تجمع که برای بیش از 50 نفر طراحی شده باشند، قرار داشته باشد.
هم اکنون بیش از 6 هزار جایگاه عرضه سوخت در سراسر کشور فعال است که شلوغ ترین و پرترددترین آنها در کلانشهرهایی مثل تهران فعالیت می کنند. این جایگاه ها که روزانه مقادیر زیادی بنزین و گازوییل را در اختیار شهروندان قرار می دهند، تقریبا همیشه پر مشتری وشلوغ هستند و این یعنی، احداث پمپ بنزین به حد اشباع نرسیده؛ اما نبود زمین مناسب و کافی چنین مجالی را نداده است.