دستیابی به توسعه پایدار باپتروپالایشگاه
مشعل بر اساس دیدگاه مدیران و کارشناسان صنعت نفت، یکی از راه های برون رفت از مشکلات مرتبط با خام فروشی و نیمه خام فروشی، تغییر رویکرد و ماهیت پالایشگاه ها به پتروپالایش است. دنیای امروز به سوی ساخت پتروپالایشگاه رفته و به این منظور، ساخت و راه اندازی پالایشگاه ها در مقیاس کوچک، علاوه بر مزیت هایی نظیر تولید فراورده، تسریع در انتقال و توزیع فراورده های مختلف نفتی به نقاط دورافتاده و سخت گذر، سبب تسهیل ورود بخش خصوصی به صنعت پالایش می شود. این رویکرد در دولت سیزدهم قوت گرفته و وزیر نفت نیز از ابتدای مدیریت خود بر ایجاد و تغییر رویکرد پالایشگاه ها به پتروپالایشگاه تاکید داشته است. حال باید دید که پتروپالایش ها چه نقشی در اقتصاد کشور دارند. گزارش پیش رو، پاسخی است تحلیلی بر این پرسش.
ساده ترین راه برای کسب درآمد در یک کشور نفت خیز، تخصیص میادین نفتی به شرکت های مختلف بین المللی و خام فروشی این ماده با ارزش است. مدیریت صحیح این ماده راهبردی می تواند سودآوری مناسبی برای کشورها به همراه داشته باشد. نفت خام، به عنوان یک حامل مهم انرژی، نقش بسزایی در تأمین صنایع مختلف جهان دارد. هر چه نفت از چاه به مشتری نهایی نزدیک تر شود، قیمت آن نیز افزایش می یابد. ترکیب انرژی نفت نیز با سایر عوامل می تواند به افزایش ارزش افزوده آن کمک کند. به عنوان مثال هنگامی که نفت خام به مواد شیمیایی تبدیل می شود، ارزش چند برابر حالت خام خود را پیدا می کند. هر کشور برای توسعه صنعت نفت خود به منظور افزایش ارزش افزوده آن، دو راه پیش رو دارد: نخست استفاده از جنبه های سوختی نفت و دیگری استفاده از آن به عنوان ماده خام برای تولید مواد پتروشیمیایی. پتروپالایشگاه ها در مقایسه با پالایشگاه ها ، حاشيه سود بالاتری دارند. در ایران نيز با هدف تكميل زنجيره نفت و گاز و ارزش آفرینی بيشتر، تعدادی از مجتمع های پتروشيمی در مجاورت مجتمع های پالایشی ایجاد شدند؛ اما استراتژی تأمين سوخت در پالایشگاه های کشور سبب شده که از یك سو، اقتصاد پالایشگاه ها در وضعيت مناسبی نباشد و از سوی دیگر، مجتمع های پتروشيمی با مشكلات کمی و کيفی خوراك مواجه باشند. به منظور ایجاد و تقویت رویكرد تلفيقی پتروپالایشگاه ها، مواردی از جمله یكپارچه شدن نظام سياستگذاری و تنظيم گری دو صنعت پالایش و پتروشيمی، تجدید ساختار نظام سهامداری مجتمع های پالایش و پتروشيمی موجود، تغيير رویكرد در تخصيص خوراك و تحویل ترکيبی از خوراك های مایع و گاز به صنعت پتروشيمی از سوی وزارت نفت پيشنهاد شده است.
تكميل زنجيره ارزش صنعت نفت و گاز با هدف افزایش ارزش افزوده و جلوگيری از خام فروشی، یكی از اصولی است که برای سوق دادن درآمدهای نفتی به سمت توليد داخلی در سياست های کلی برنامه ششم توسعه مورد تأکيد قرار گرفته و توسعه یكنواخت و پایدار زنجيره ارزش نفت و گاز، مستلزم گره خوردن سياست های توسعه ای صنعت پالایش و پتروشيمی است.
با نگاهی گذرا به مزایای صنعت پتروپالایش، می توان گفت که افزایش حاشيه سود فراوری نفت، کاهش آلودگی، کاهش هزینه های تأمين خوراك، مدیریت یكپارچه و هماهنگی ميان واحدها از مزایای ایجاد واحدهای پتروپالایشگاهی است. مدیریت یكپارچه و هماهنگی آسان تر نسبت به حالتی که پالایشگاه و پتروشيمی، مدیران جداگانه داشته باشند، همچنين توان استفاده از هيدروکربن های سنگين به عنوان خوراك واحد پتروشيمی، از دیگر مزایای احداث پتروپالایشگاه به شمار می رود. در یك مجموعه پتروپالایشی با اشتراك گذاری جریان های مواد، نيروی انسانی و سرویس های مختلفی همچون خدمات زیست محيطی و حمل و نقل بين واحدهای مختلف، در نهایت بازدهی کل مجموعه افزایش پیدا می کند.
یك پتروپالایشگاه نسبت به واحدهای جداگانه پالایشی و پتروشيمی، چالش هایی را نيز به همراه خواهد داشت. نياز به سرمایه گذاری بيشتر، پيچيده تر شدن فرایند و به دنبال آن پيچيدگی کنترل فرایند از جمله این چالش هاست. برای مثال یكی از مواد پرمصرف در پالایشگاه ها، هيدروژن است، درحالی که یكی از محصولات جانبی پتروشيمی ها نیز همین ماده محسوب می شود. یكی دیگر از محصولات جانبی واحدهای پتروشيمی، بنزین با اکتان بالاست که می توان آن را جداسازی یا برای بالابردن عدد اکتان مخزن اختلاط بنزین در پالایشگاه اضافه کرد. بازیابی گاز خروجی از واحد کراکينگ بستر سيال(FCC) پالایشگاه نيز می تواند در واحدهای پتروشيمی برای توليد اتيلن استفاده شود. پروپيلن از دیگر محصولات FCC است که یكی از مهم ترین خوراك های پتروشيمی به شمار می رود. احداث و بهره برداری واحدهای FCC، در تحقق پتروپالایش و توسعه زنجيره ارزش محصولات پتروشيمی اثرگذارخواهد بود. هم اکنون در کشور، پالایشگاه های امام خمينی(ره) شازند اراك، پالایشگاه آبادان و پالایشگاه اصفهان دارای واحدهای RFCC وFCC هستند و در رده پتروپالایشی قرار گرفته اند. در برخی موارد مانند اطمينان هميشگی از خوراك پایدار، عدم انقطاع در توليد به دليل وارد نشدن کشتی خوراك(بسته به نحوه دریافت خوراك)، قدرت تحرك شرکت در بازار که می تواند با ذخيره سازی محصول ميانی یا انتهایی قيمت را تنظيم کند، از مزایای ایجاد پتروپالایشگاه ها به شمار می رود.
از آنجا که فناوری یكپارچه واحدهای پتروپالایشگاهی، یك رویكرد جهانی است، کشورها سعی می کنند از ابتدا مجتمع های خود را به صورت یكپارچه تعریف کنند و سياست غالب، اخذ فناوری های جدید در قالب ساخت واحدهای پتروپالایشگاهی است. از مزایای اینگونه فناوری ها، می توان به بازیافت گرما در فرایند ایزومری پالایشگاه های نفتی اشاره کرد. از سوی دیگر، مدیریت هيدروژن نیز ميان واحدهای پالایشگاهی و پتروشيمی فراهم است. با توجه به فراهم بودن خوراك واحدهای پتروشيمی، با کاهش هزینه ها و بهبود عملكرد در مجتمع های پتروپالایشگاهی روبه رو خواهيم بود.
با اشاره به اهمیت و جایگاه صنعت پتروپالایش در کشور می توان برای آن، آثار کوتاه مدت و بلند مدت در نظر گرفت. در کوتاه مدت می توان به فرصت جذب نقدینگی در اقتصاد مولد و اشتغالزایی و رونق صنایع مرتبط پالایشی در کشور دست یافت، ضمن آنکه در بلند مدت بی اثر شدن تحریم های نفتی، احداث پارک های شیمیایی و تکمیل زنجیره ارزش فراورده های پایین دست نفتی، تامین ارز مورد نیاز کشور در بلندمدت، تقویت قدرت اقتصادی ایران با تصاحب بازارهای کشورهای همسایه و توسعه منطقه ای و محرومیت زدایی را به همراه دارد.
بررسی طرح های فراگیر پالایشی
پالایشگاه سیراف با ظرفيت 480 هزار بشكه در روز به عنوان بزرگترین پالایشگاه ميعانات گازی در دنيا شناخته می شود. این طرح با هدف جلوگيری از خام فروشی ميعانات گازی، ایجاد ارزش افزوده، اشتغالزایی، تضمين توليد حداکثری از ميدان گازی پارس جنوبی در قالب هشت پالایشگاه ميعانات گازی مستقل هر یك به ظرفيت 60 هزار بشكه در روز با الگوی فرایندی مشابه در منطقه ویژه اقتصادی انرژی پارس جنوبی در حال احداث است. پالایشگاه های ميعانات گازی سيراف در صورت راه اندازی حدود 22درصد به ظرفيت پالایشی کشور اضافه خواهند کرد. مجموع ميزان گاز مایع و نفتای سبك و سنگين تصفيه شده برابر 87 ميليون بشكه معادل نفت خام است که می تواند به عنوان خوراك مایع در اختيار صنعت پتروشيمی قرار گيرد. با توجه با اینكه تقاضا برای محصولات لاستيكی و پلاستيكی در صنایع بسته بندی، خودروسازی و لوازم خانگی روندی افزایشی دارد، کشور باید به سمتی پيش برود که به جای صادرات این محصول کليدی، واحدهای پتروشيمی احداث کند تا بتواند با توليد محصولاتی مانند بنزن، زایلن، رفينيت، محصولات سبك و سنگين و پس از آن، تحت فرایندهای تكميلی زنجيره ارزش، محصولات با ارزش افزوده بالاتری مانند دی متيل ترفتالات (DMT) و اسيدترفتاليك (PTA) برای توليد پلی استرها و الياف مصنوعی، ویتامين ها، ترکيبات دارویی، سموم دفع آفات، انيدریدفتالئيك PA، دی اکتيل فتالات(DOP، )رنگ ها، اتيل بنزن (برای توليد پلی استایرن)، الكيل بنزن خطی و دو دسيل بنزن (برای تهيه شوینده ها)، سيكلوهگزان (برای تهيه نایلون)، فنل، نيتروبنزن، انيدرید مالئيك، حلال ها، آفت کش ها و علف کش ها و به دنبال این محصولات واحدهای بوتادین به عنوان ماده اوليه لاستيك، اتيلن به منظور توليد پلی اتيلن، محصول مهم و استراتژیك پروپيلن و... تولید کند. از این رو انتظار می رود، برنامه ریزی ها برای احداث صنایع پتروشيمی در پایين دست پالایشگاه های سيراف، با هدف توليد محصول نهایی که به دست مصرف کننده برسد، هرچه زودتر تکمیل و وارد مدار تولید شود.
پترو پالایش شازند
خوراك پتروشيمی شازند، نفت است. این پتروشيمی با مصرف حدود 880 هزار تن نفتا در سال نسبت به سایر پتروشيمی ها، نفتای بيشتری مصرف می کند و تغييرات قيمتی نفتا، تأثير زیادی بر اقتصاد این شرکت دارد. طبق طراحی اوليه مقرر شده بود، خوراك این مجتمع از طریق خط لوله از دو پالایشگاه شازند و اصفهان تأمين شود؛ اما خرید خوراك از طریق این دو خط لوله، پس از تصميماتی که در خصوص بنزین سازی در کشور گرفته شد، کاهش یافت. در این شرایط ميزان 5 درصد تخفيف که به خوراك تعلق می گيرد، برای حمل مواد اوليه از طریق تانكرها هزینه می شود و اقتصاد پتروشيمی را تحت تأثير قرار داده و سوددهی شرکت را کاهش می دهد. از این رو به کارگيری سياست هایی به منظور از سرگيری تأمين خوراك این پتروشيمی از پالایشگاه شازند، باعث شكل گيری مجموعه ای به نام پتروپالایشگاه شازند می شود که اقتصاد بالاتری نسبت به شرایط حاضر برای پالایشگاه شازند و پتروشيمی شازند خواهد داشت.
پتروپالایش تبريز
خوراك اصلی پتروشيمی تبریز نيز مانند پتروشيمی شازند، نفتاست. سالانه 365 هزار تن نفتا در پتروشيمی تبریز به محصولات متفاوتی مانند انواع پلی اتيلن سبك و سنگين، پلی استایرن و انواع گریدهای ABS تبدیل می شود. در هنگام تأسيس پتروشيمی تبریز در جوار پالایشگاه این شهر، بنا بود که خوراك نفتای مورد نياز این شرکت از پالایشگاه تبریز و پالایشگاه تهران تأمين شود؛ اما به مرور زمان و با انجام طرح های توسعه ای که در پالایشگاه های تبریز و تهران با توجه به شرایط حاکم بر کشور انجام شد، نفتای توليد شده در این پالایشگاه ها نيز به سمت توليد بنزین پيش رفت. از این رو تأمين خوراك در این پتروشيمی نيز هم اکنون با مشكلاتی مشابه پتروشيمی شازند مواجه است.
با توجه به مطالب گفته شده و آمارهای رسمی، با در نظر گرفتن ميزان توليد گاز مایع، بنزین، نفتا و نفت سفيد در پالایشگاه های موجود و در حال ساخت کشور، همچنين مزایای ساخت پتروپالایشگاه ها می توان سه سناریوی توليد حداکثری بنزین به منظور حفظ خودکفایی در زمينه این محصول، ساخت پتروشيمی در کنار پالایشگاه های موجود و ایجاد پترو پالایشگاه های جدید در نظر گرفت.
سخن آخر
توسعه صنعت پالایش، امروزه در دنيا با تغيير نگرش همراه است و علاوه بر توليد سوخت، پالایشگاه ها را مبتنی بر توليد محصولات پتروشيمی نيز احداث می کنند. نمونه هایی از این رویكرد در کشورهای مختلف مانند ژاپن، روسيه، مالزی و ... قابل بررسی هستند . روسيه، یكی از بزرگترین توليدکنندگان گاز دنياست؛ اما صنعت پتروشيمی خود را با رویكرد یكپارچه و مبتنی بر خوراك های مایع و گازی توسعه داده است. حتی کشورهایی که توليدکننده نفت هم نيستند، این مسأله را در پيش گرفته اند. در ایران، بحث پتروپالایشگاه ها در زمينه برنامه ریزی و توجيه پذیری، با چالش هایی رو به روست؛ در حالی که با اتصال صنعت پالایش و پتروشيمی و توليد فراورده های ویژه، صنعت پتروپالایش از اقتصاد مطلوب تر و جذاب تری برخوردار خواهد شد. رویكرد تلفيقی در مالكيت و مدیریت صنعت پالایش و پتروشيمی باید بيشتر مورد توجه قرار گيرد.در واقع مبتنی بر منطق اقتصادی، بنگاه های پالایشی سعی در یكپارچه شدن با مجتمع های پتروشيمی داشته باشند تا بتوانند محصولات ميانی کم ارزش خود مانند نفتا را به محصولات با ارزش افزوده بالاتر تبدیل کنند.
ایران، نفتای با کيفيت و رقابتی برای مصرف درصنعت پتروشيمی را دارد، بنابراین می توان به کمك فرایندهای کراکر با بخار و آروماتيك سازی، اقدام به توسعه سيستم های پتروشيمی بر پایه نفتا کرد. دیدگاه دیگر آن است که این تمایل وجود داشته باشد که در مجتمع های پالایشگاهی، واحدهای جدید پتروشيمی ایجاد و با این کار، زنجيره توليدات تاحدی تكميل شود؛ اما در شرایط موجود، ساخت و راه اندازی مجتمع های پتروشيمی با هزینه مجدد تهيه ليسانس همراه بوده که این موضوع ضریب سودآوری را کاهش می دهد و موجب می شود ساخت واحدهای پتروشيمی در پالایشگاه های قدیمی به لحاظ اقتصادی مقرون به صرفه نباشد. سابقه ساخت مجتمع های پتروشيمی در مجاورت واحدهای پالایشگاهی در ایران وجود دارد؛ اما این امر یك رویكرد بسيار ساده است که امروزه در جهان به دلایل اقتصادی، مرسوم نيست؛ هر چند به دليل در اختيار قرار دادن خوراك گاز ارزان از سوی دولت، اقتصاد مجتمع های خوراك مایع برای توليد آروماتيك ها و توليد الفين های سنگين، ضعيف تر است؛ اما توسعه یكپارچه زنجيره ارزش، نيازمند توليد متوازن محصولات پایه پتروشيمی است که این امر زمانی محقق خواهد شد که خوراك ترکيبی در اختيار پتروشيمی ها قرار گيرد.